Marek Blaza SJ

Eucharystia sakramentem ekskluzywnym czy inkluzywnym?

Wierni Ko�cio�a rzymskokatolickiego uczestnicz�cy cho�by w niedzielnej lub �wi�tecznej Eucharystii z pewno�ci� s� przyzwyczajeni do tego, �e Msza �w., w jakiej bior� udzia�, jest sprawowana w konkretnej intencji, kt�r� g��wny celebrans odczytuje zwykle po pozdrowieniu wiernych, a przed aktem pokutnym. Wymienia on tu imi� lub imiona (a gdzie jest taki zwyczaj, tak�e nazwiska) osoby lub os�b �ywych lub zmar�ych, za kt�rych b�dzie sprawowana ta Eucharystia. Do intencji mo�e by� te� dodana konkretna pro�ba: za zmar�ych o zbawienie, a za �ywych o zdrowie, o pomy�lny przebieg operacji, o nawr�cenie itp. Nierzadko bywa tak, �e odczytuj�c intencje, zw�aszcza we Mszy koncelebrowanej, g��wny celebrans m�wi np., �e „ja modl� si� za..., drugi kap�an modli si� w intencji..., a trzeci w intencji w�asnej”. W tym kontek�cie nasuwa si� pytanie, czy osoby nie nale��ce do Ko�cio�a katolickiego, a tak�e katolicy nie posiadaj�cy odpowiedniej i wystarczaj�cej formacji liturgicznej, s�uchaj�cy powy�szych s��w kap�ana, nie mogliby doj�� do przekonania, �e Eucharystia, w kt�rej aktualnie uczestnicz�, jest sprawowana tylko i wy��cznie za osoby odczytane przez celebransa oraz �e modlitwa wiernych �wieckich zanoszona do Boga podczas Mszy �w. ma charakter prywatny i jest jako�ciowo mniej skuteczna od modlitwy kap�ana celebruj�cego Eucharysti�? Gdyby tak by�o, w�wczas Eucharystia sta�aby si� ekskluzywnym sakramentem, maj�cym charakter i�cie prywatny, poniewa� by�aby sprawowana w�a�ciwie za jedn� osob� lub okre�lon� grup� ludzi, albo w jakiej� jednej tylko intencji (np. o pomy�lno�� zbior�w) przez samego kap�ana, kt�remu mogliby, ale nie musieliby towarzyszy� wierni �wieccy, poniewa� ich modlitwy i tak nie wnosi�yby ju� niczego nowego do celebracji Eucharystii. W�wczas wr�cz po��dane by�oby sprawowanie Eucharystii w intencji tych, za kt�rych nikt si� nie modli albo za tych, o kt�rych ju� nikt nie pami�ta. Wreszcie zgodnie z t� logik�, mo�na by doj�� do absurdalnego wniosku, �e we Mszy �w. sprawowanej bez okre�lonej intencji nawet kap�an za nikogo i o nic nie modli�by si�. W�wczas Eucharystia rozumiana jako ekskluzywny sakrament w og�le podwa�y�aby sens samej ofiary i modlitwy oraz wypaczy�aby znaczenie i rol� Ko�cio�a jako Ludu Bo�ego. Co wi�cej, taka ekskluzywno�� Eucharystii wskazywa�aby na ekskluzywno�� zbawienia, a to oznacza�oby, �e skuteczno�� tak Eucharystii jak i samego dzie�a zbawienia dokonanego przez Chrystusa dotyczy�aby jedynie niekt�rych ludzi. Tak� jednak nauk� trudno pogodzi� z tym, co g�osi Ko�ci� katolicki na temat dzie�a zbawienia i sakramentu Eucharystii. Chocia� bowiem zgodnie z uznanym zwyczajem Ko�cio�a katolickiego kap�ani mog� sprawowa� Msze �w. w okre�lonych intencjach, to jednak ta praktyka w �adnej mierze nie podwa�a prawdy o tym, �e ka�da Eucharystia jest sprawowana w ��czno�ci z ca�ym Ko�cio�em za wszystkich �ywych i umar�ych jego cz�onk�w wezwanych do uczestnictwa w zbawieniu i odkupieniu[1]. W celu jednak podj�cia g��bszej refleksji nad tym stwierdzeniem nale�a�oby zbada�, na ile Eucharystia jest sakramentem nie tyle ekskluzywnym, czyli wykluczaj�cym, wy��czaj�cym, co raczej inkluzywnym, czyli obejmuj�cym, w��czaj�cym. Nale�a�oby zbada�, kogo i co obejmuje ona w swojej modlitwie wstawienniczej. Z drugiej jednak strony nale�y r�wnie� podj�� refleksj� nad tym, kto powinien i kto mo�e uczestniczy� w Eucharystii i przyj�� podczas niej Komuni� �w. Czy wystarczy sam kap�an do celebracji Eucharystii? Czy mo�na sprawowa� Eucharysti� w obecno�ci os�b niewierz�cych w Boga, wyznawc�w innych religii czy chrze�cijan innych wyzna�? Co wi�cej, czy mo�na udzieli� Komunii �w. takim osobom, je�eli same b�d� si� tego domaga�? Czy w tym kontek�cie Eucharystia obejmuje (inkluzywizm) czy wyklucza (ekskluzywizm) przynajmniej niekt�rych uczestnik�w?

„Pami�taj, Bo�e, o Twoim Ko�ciele na ca�ej ziemi”

Te s�owa zaczerpni�te z najcz�ciej w praktyce odmawianej II Modlitwy Eucharystycznej wskazuj�, �e Eucharystia sprawowana jest za �ywych cz�onk�w Ko�cio�a. W pierwszym rz�dzie podczas Mszy �w. zanoszona jest modlitwa za papie�a, biskupa Ko�cio�a lokalnego, wszystkich biskup�w �wiata, kap�an�w i diakon�w. Oddzielnie zanoszona jest r�wnie� modlitwa za uczestnicz�cych w tej Eucharystii wiernych i za ca�y lud Bo�y. Przyk�adem mog� by� tu s�owa III Modlitwy Eucharystycznej: Wys�uchaj �askawie modlitwy zgromadzonych tutaj wiernych, kt�rzy z Twojej �aski stoj� przed Tob�[2]. Natomiast celebrans odmawiaj�cy s�owa IV Modlitwy Eucharystycznej modli si� nie tylko za hierarchi� i o sk�adaj�cych Ofiar� i tutaj zgromadzonych, o ca�ym Twoim ludzie, ale r�wnie� o wszystkich, kt�rzy szczerym sercem Ciebie szukaj�. Najbardziej jednak inkluzywna w tre�ci zdaje si� by� 1. Modlitwa Eucharystyczna z udzia�em dzieci: Bo�e, Ty o wszystkich pami�tasz (...). Pami�taj o wszystkich cierpi�cych i smutnych, o wielkiej rodzinie chrze�cija�skiej i o wszystkich ludziach na ca�ym �wiecie. W podobnym duchu modli si� kap�an w bizantyjskiej Anaforze[3] �w. Bazylego Wielkiego odmawianej 10 razy w roku: Wspomnij i tych, kt�rych nie wspomnieli�my z niewiedzy, zapomnienia lub wielo�ci imion. Sam ich wspomnij, Bo�e, kt�ry znasz imi� i wiek ka�dego, kt�ry znasz ka�dego ju� z �ona jego matki[4]. A zatem powy�sze teksty liturgiczne potwierdzaj�, i� Ko�ci� razem z Chrystusem ofiaruje si� ca�y i ��czy si� z Jego wstawiennictwem u Ojca za wszystkich ludzi[5]. Oznacza to, �e podczas Eucharystii modlitwa za �ywych nie jest zanoszona jedynie za katolik�w, ale tak�e za katechumen�w, za wszystkich chrze�cijan, za wyznawc�w innych religii i wreszcie za ludzi szczerze szukaj�cych Boga. Nawet bowiem niechrze�cijanie, cho� nie przyj�li jeszcze Ewangelii, s� przyporz�dkowani do ludu Bo�ego i mog� osi�gn�� �ycie wieczne[6]. A co z lud�mi, tak ochrzczonymi jak i nieochrzczonymi, kt�rzy dobrowolnie trwaj� w z�u i odrzucaj� Boga? Czy modlitwy wstawiennicze zanoszone podczas Eucharystii ich nie obejmuj�? Z jednej strony w Modlitwach Eucharystycznych Ko�cio�a rzymskokatolickiego nie ma wprost mowy o nawr�ceniu zatwardzia�ych grzesznik�w. Z drugiej strony Modlitwy te odwo�uj� si� do mi�osierdzia Boga oraz zawieraj� pro�by o pok�j, jedno��, mi�o�� i zgod�, kt�re cz�sto maj� charakter �yczeniowy. Przyk�adem mo�e by� pro�ba z V Modlitwy Eucharystycznej C: Niech Tw�j Ko�ci� b�dzie �ywym �wiadectwem prawdy i wolno�ci, sprawiedliwo�ci i pokoju, aby wszyscy ludzie otworzyli si� na nadziej� nowego �wiata. Podobne s�owa zawiera 2. Modlitwa Eucharystyczna o tajemnicy pojednania: aby zosta�a usuni�ta wszelka przeszkoda na drodze do zgody i aby Ko�ci� ja�nia� po�r�d ludzi jako znak jedno�ci i pokoju. Z kolei s�owa 2. Modlitwy Eucharystycznej z udzia�em dzieci ucz� mi�o�ci do wszystkich ludzi, kiedy kap�an zwraca si� do Boga: Nie zapominaj o tych, kt�rych bardzo kochamy i o tych, kt�rych kochamy jeszcze za ma�o. Natomiast w bizantyjskiej Anaforze �w. Bazylego Wielkiego kap�an modli si� do Boga o prawid�owe wychowanie, o pojednanie, a tak�e za nieprzyjaci�: Umocnij ma��e�stwa, wychowuj dzieci, kieruj m�odzie��, podtrzymuj starc�w, pociesz ma�odusznych, zgromad� rozproszonych, nawr�� zb��kanych i po��cz ze �wi�tym Twym powszechnym i apostolskim Ko�cio�em (...). Wspomnij, Panie Bo�e nasz, wszystkich potrzebuj�cych Twej wielkiej �askawo�ci, mi�uj�cych nas i nienawidz�cych, prosz�cych nas niegodnych o modlitw�[7]. Ponadto kap�an modli si� o zgod� i jedno��: po�� kres podzia�om Ko�cio�a, zniszcz bunty narod�w, szybko obal powstaj�ce herezje moc� Twego Ducha �wi�tego[8]. A zatem na podstawie powy�szych tekst�w liturgicznych mo�na stwierdzi�, �e modlitwy wstawiennicze podczas Eucharystii obejmuj� wszystkich �yj�cych ludzi na ziemi.

„Pami�taj o wszystkich zmar�ych, kt�rych wiar� jedynie Ty zna�e�”

Powy�sz� pro�b� mo�na znale�� w IV i V Modlitwie Eucharystycznej. Najbardziej rozwini�ta pro�ba ta zosta�a jednak w 2. Modlitwie Eucharystycznej o tajemnicy pojednania: Przyjmij do swego Kr�lestwa naszych braci i siostry, kt�rzy zasn�li w Chrystusie i wszystkich zmar�ych, kt�rych wiar� jedynie Ty zna�e�. Z kolei w 1. Modlitwie Eucharystycznej o tajemnicy pojednania kap�an poleca zmar�ych Bo�emu mi�osierdziu. W II i III Modlitwie Eucharystycznej celebrans poleca wszystkich, kt�rzy odeszli w �asce Bo�ej z tego �wiata. W I Modlitwie Eucharystycznej kap�an prosi: Pami�taj, Bo�e, o swoich s�ugach i s�u�ebnicach, kt�rzy przed nami odeszli ze znakiem wiary i �pi� w pokoju. B�agamy Ci�, daj tym zmar�ym oraz wszystkim spoczywaj�cym w Chrystusie udzia� w Twojej rado�ci, �wiat�o�ci i pokoju. Z kolei w 1. Modlitwie Eucharystycznej z udzia�em dzieci wspomina si� jedynie tych, kt�rzy w przyja�ni z Bogiem odeszli z tego �wiata. Natomiast w 2. Modlitwie Eucharystycznej z udzia�em dzieci kap�an modli si�: Pami�taj o tych, kt�rzy umarli i przyjmij ich z mi�o�ci� do Twojego domu. Doprowad� nas wszystkich do siebie. W 3. Modlitwie Eucharystycznej z udzia�em dzieci w og�le nie ma wprost modlitwy za zmar�ych. Z kolei w dw�ch najwa�niejszych bizantyjskich Anaforach �w. Jana Chryzostoma i �w. Bazylego Wielkiego kap�an modli si�: wspomnij wszystkich, kt�rzy zasn�li w nadziei zmartwychwstania i �ycia wiecznego i daj im odpoczynek tam, gdzie ja�nieje �wiat�o�� Twego oblicza[9]. Natomiast w bardzo rzadko obecnie odmawianej bizantyjskiej Anaforze �w. Jakuba Aposto�a celebrans modli si� za zmar�ych tymi s�owami: Wspomnij, Panie, Bo�e duch�w i wszelkiego cia�a, wszystkich prawowiernych, tych, kt�rych wymienili�my, i tych, kt�rych nie wymienili�my. Daj im odpoczynek w krainie �ywych, w Twoim Kr�lestwie, w raju rozkoszy, na �onie �wi�tych ojc�w naszych Abrahama, Izaaka i Jakuba, gdzie nie ma chor�b, smutku i westchnie�, gdzie ja�nieje �wiat�o�� Twojego oblicza, i ja�nieje na wieki[10]. Wida� zatem na podstawie powy�szych modlitw za zmar�ych, �e Eucharystia nikogo nie wyklucza z tej modlitwy, zdaj�c si� na Boga znaj�cego wiar� ka�dego, kto odszed� z tego �wiata.

Przede wszystkim za Matk� Bo�� i innych �wi�tych?

W najbardziej rozpowszechnionej bizantyjskiej Anaforze �w. Jana Chryzostoma celebrans po
konsekracji dar�w eucharystycznych modli si�: Sk�adamy Tobie r�wnie� t� duchow� ofiar� za tych, kt�rzy spocz�li w wierze, za praojc�w, ojc�w, patriarch�w, prorok�w, aposto��w, kaznodziej�w, ewangelist�w, m�czennik�w, ascet�w oraz za wszystkich sprawiedliwych, kt�rzy w wierze spocz�li. A nade wszystko za naj�wi�tsz�, przeczyst�, b�ogos�awion� i pe�n� chwa�y Pani nasz�, Bogurodzic� i zawsze Dziewic� Maryj�. Za �wi�tego Jana Chrzciciela, Proroka i Poprzednika, czcigodnych i chwalebnych aposto��w, �wi�tego, kt�rego ze czci� dzi� wspominamy i wszystkich Twoich �wi�tych. Z powodu ich modlitw, nawied� nas, Bo�e[11]. Czy te s�owa naprawd� oznaczaj�, �e Eucharystia jest sk�adana tak�e za �wi�tych i to na czele z Matk� Bo��? Czy sprawowanie Eucharystii za �wi�tych mia�oby w og�le sens, skoro �wi�ci ju� s� zbawieni i modlitwa za nich nie mo�e ju� nic nowego wnie�� w ich wizj� uszcz�liwiaj�c�? A mo�e po prostu do tekstu Anafory �w. Jana Chryzostoma wkrad� si� jaki� b��d literowy, gramatyczny lub stylistyczny, kt�ry ponadto ca�y czas jest powielany? O �adnym b��dzie nie mo�e by� jednak mowy, poniewa� w innych Anaforach wschodnich (np. w wy�ej wspomnianej Anaforze �w. Jakuba Aposto�a) mo�na znale�� podobne s�owa. Jak zatem nale�y rozumie� s�owa tej modlitwy? Niekt�rzy prawos�awni teologowie uwa�aj�, �e podczas Eucharystii Ko�ci� modli si� za �wi�tych, aby B�g powi�kszy� ich chwa�� i sam� ich �wi�to��[12]. Najwybitniejszy przedstawiciel �redniowiecznej teologii bizantyjskiej, Grzegorz Palamas (1296-1359), kt�ry nawi�zuj�c do pism Pseudo-Dionizego Areopagity stwierdzi�, �e widzenie Boga "twarz� w twarz", kt�re maj� �wi�ci, b�dzie si� doskonali� w nich bez ko�ca, bo chocia� ogl�daj� oni oblicze Boga bezpo�rednio i realnie,to jednak "nawet anio�owie wci�� krocz� naprz�d w wizji"[13]. Je�eli bowiem B�g jest niesko�czony, to nawet w �yciu przysz�ym b�dzie obdarowywa� zbawionych �ask�, dzi�ki kt�rej b�d� oni doznawali coraz doskonalszych wizji. Dzi�ki temu B�g tak�e w �yciu przysz�ym b�dzie nieustannie zaskakiwa� �wi�tych, dla kt�rych z kolei widzenie Boga "twarz� w twarz" i samo przebywanie w niebie nie b�dzie nu��ce[14]. A zatem ow� modlitw� za �wi�tych podczas Eucharystii na chrze�cija�skim Wschodzie mo�na by powi�za� z istniej�c� tam�e dynamiczn� koncepcj� nieba rozumian� jako wizja uwznio�laj�ca. Modlitwa za �wi�tych wskazuje, �e ka�da Eucharystia w mistyczny spos�b obejmuje spo�eczno�� zbawionych i przypomina ca�emu Ko�cio�owi, �e nie ma �wi�to�ci bez Boga. Nikt bowiem sam z siebie bez �aski i pomocy Boga nie mo�e zosta� �wi�tym. Sob�r Watyka�ski II naucza, i� wszelkie (...) prawdziwe �wiadectwo mi�o�ci, jakie okazujemy mieszka�com nieba, z natury swojej zmierza ostatecznie do Chrystusa, kt�ry jest „koron� wszystkich �wi�tych”, a przez Niego – do Boga, kt�ry jest przedziwny w �wi�tych swoich i w nich jest uwielbiony[15]. T� prawd� wyra�aj� r�wnie� s�owa wypowiadane podczas Eucharystii w Ko�ciele rzymskokatolickim w II Modlitwie Eucharystycznej: Zaprawd� �wi�ty jeste� Bo�e, �r�d�o wszelkiej �wi�to�ci, a tak�e w 1. Modlitwie Eucharystycznej o tajemnicy pojednania: Ojcze prawdziwie �wi�ty, od pocz�tku �wiata czynisz nas uczestnikami Twego zamys�u mi�o�ci, aby�my byli �wi�tymi, jak Ty jeste� �wi�ty. Z kolei w rycie bizantyjskim przed Komuni� �w. kap�an podnosz�c Cia�o Chrystusa, g�o�no wypowiada s�owa: �wi�te dla �wi�tych, tzn. �wi�te dary eucharystyczne dla �wi�tych ludzi, czyli odpowiednio przygotowanych. Na to wezwanie kap�ana, lud jednak odpowiada: Jeden jest �wi�ty, jeden Pan, Jezus Chrystus w chwale Boga Ojca. Amen.A zatem we wschodnich Anaforach modlitwa za �wi�tych ma inne znaczenie ni� modlitwa za �ywych i za zmar�ych. Nie jest to bowiem modlitwa za zbawienie �wi�tych, ale dzi�kczynienie Bogu za ich �wi�to�� i za dobrodziejstwa im udzielone, a jednocze�nie pro�ba, aby r�wnie� �yj�cy wierni mogli osi�gn�� zbawienie[16]. To dzi�kczynienie za �wi�tych i pro�ba dla �yj�cych o �wi�to�� w spos�b bardzo wyrazisty pojawia si� w bizantyjskiej Anaforze �w. Bazylego Wielkiego: (...) aby�my znale�li mi�osierdzie i �ask� ze wszystkimi �wi�tymi, kt�rych od wiek�w sobie upodoba�e�, z praojcami, ojcami, patriarchami, prorokami, aposto�ami, ewangelistami, zwiastunami, m�czennikami, wyznawcami, nauczycielami i ze wszystkimi �wi�tymi, kt�rzy w wierze zasn�li. A nade wszystko z naj�wi�tsz�, przeczyst�, b�ogos�awion� i pe�n� chwa�y Pani nasz�, Bogurodzic� i zawsze Dziewic� Maryj�. Ze �wi�tym Janem Chrzcicielem, Prorokiem i Poprzednikiem, �wi�tym, kt�rego dzisiaj ze czci� wspominamy i wszystkich Twoich �wi�tych; za przyczyn� ich modlitw, nawied� nas, Bo�e[17]. Podobny sens posiadaj� s�owa 1. Modlitwy Eucharystycznej o tajemnicy pojednania: Wspieraj nas we wsp�lnym budowaniu Twojego Kr�lestwa a� do dnia, w kt�rym przyjdziemy do Ciebie w Twoim domu, �wi�ci po�r�d �wi�tych, z Naj�wi�tsz� Dziewic� Maryj�, z Aposto�ami i naszymi zmar�ymi bra�mi i siostrami, kt�rych polecamy Twojemu mi�osierdziu. A zatem Eucharystia obejmuje nie tylko �ywych i zmar�ych, ale r�wnie� �wi�tych. Nie tylko jednak ze wzgl�du na sam ich przyk�ad czcimy pami�� mieszka�c�w nieba, ale bardziej jeszcze dlatego, �eby umacnia�a si� jedno�� ca�ego Ko�cio�a w Duchu przez praktykowanie mi�o�ci braterskiej (por. Ef 4,1-6). Bo jak wzajemna ��czno�� (communio) chrze�cija�ska mi�dzy pielgrzymami prowadzi nas bli�ej Chrystusa, tak obcowanie ze �wi�tymi ��czy nas z Chrystusem, z kt�rego niby ze �r�d�a i G�owy, wyp�ywa wszelka �aska i �ycie Ludu Bo�ego[18].

Za wszystkich i za wszystko

Kiedy podczas Mszy �w. dzieci wypowiadaj� na g�os swoje intencje, modl�c si� np. za swoje lalki albo ukochanego pieska czy chomika, w�wczas cz�stokro� doro�li z pob�a�liwo�ci� kiwaj� g�owami i u�miechaj� si�, my�l�c sobie, �e oni jako doro�li ju� wiedz�, �e tak nie nale�y lub nie wypada si� modli�. Czy jednak rzeczywi�cie taka modlitwa dzieci zanoszona podczas Eucharystii jest „niestosowna” i „niedojrza�a”, a toleruje si� j� tylko dlatego, �e jest wypowiadana przez osoby, kt�re jeszcze nie wiedz�, jak naprawd� trzeba si� modli�? A mo�e to doro�li powinni si� nawr�ci� i sta� jak dzieci, �eby wej�� do Kr�lestwa Niebieskiego (por. Mt 18,3)? Poszukuj�c odpowiedzi na powy�sze pytania, najlepiej b�dzie najpierw si�gn�� do tekstu 1. Modlitwy Eucharystycznej z udzia�em dzieci, gdzie kap�an w imieniu zgromadzonych zanosi modlitw� dzi�kczynn�: Bo�e, nasz Ojcze, Ty nas zgromadzi�e�; stoimy przy Tobie, aby Ci� chwali�, Tobie �piewa� i podziwia� Twoj� wielko��. Wielbimy Ciebie za pi�kny �wiat i za rado��, kt�r� nape�niasz nasze serca. Wielbimy Ciebie za s�o�ce i gwiazdy, i za s�owa, kt�rymi nas pouczasz. Wielbimy Ciebie za ziemi�, za ludzi, kt�rzy na niej mieszkaj� i za �ycie, kt�re otrzymali�my od Ciebie. R�wnie� w 2. Modlitwie Eucharystycznej z udzia�em dzieci celebrans modli si� w imieniu zebranych: Wiemy, �e bardzo nas kochasz, bo dla nas stworzy�e� wielki, pi�kny �wiat i da�e� nam swojego Syna, Jezusa Chrystusa, aby nas prowadzi� do Ciebie. W tym kontek�cie warto przywo�a� tak�e tekst modlitw odmawianych przez kap�ana podczas przygotowania dar�w eucharystycznych: B�ogos�awiony jeste�, Panie, Bo�e wszech�wiata, bo dzi�ki Twojej hojno�ci otrzymali�my chleb, kt�ry jest owocem ziemi i pracy r�k ludzkich; Tobie go przynosimy, aby sta� si� dla nas chlebem �ycia. B�ogos�awiony jeste�, Panie, Bo�e wszech�wiata, bo dzi�ki Twojej hojno�ci otrzymali�my wino, kt�re jest owocem winnego krzewu i pracy r�k ludzkich; Tobie je przynosimy, aby sta�o si� dla nas napojem duchowym. Natomiast podczas Eucharystii w rycie bizantyjskim diakon przed Anafor� modli si� za przyniesione dary eucharystyczne, a po Anaforze za przyniesione i konsekrowane dary[19]. Aby zrozumie� znaczenie tej modlitwy, nale�y odnie�� si� do gestu ofiarowania dar�w eucharystycznych podczas bizantyjskiej Anafory, kiedy diakon, a je�li go nie ma, sam kap�an krzy�uj�c r�ce, podnosi paten� i kielich z darami. Gestowi temu towarzysz� s�owa g��wnego celebransa: To, co jest Twoje, z Twoich [dar�w], Tobie przynosimy we wszystkim i za wszystko[20]. Modlitwa ta nawi�zuje do aktu ofiarowania z modlitwy dzi�kczynnej Dawida po zebraniu ofiar na budow� �wi�tyni: Kim�e ja jestem i kim jest m�j lud, �e zdo�ali�my z�o�y� Ci te dary? Poniewa� wszystko pochodzi od Ciebie i z�o�yli�my Ci w darze to, co jest Twoje (1 Krn 29,14). Z kolei modlitwa wstawiennicza w ka�dej bizantyjskiej Anaforze rozpoczynaj�ca si� od s��w „Wspomnij, Panie”, ko�czy si� s�owami „I wszystkich, i wszystko” (Kai pant�n kai pas�n). A zatem Eucharystia obejmuje nie tylko ludzi, ale ca�e stworzenie. Chocia� z jednej strony Chrystus naucza�, i� jeste�cie wa�niejsi ni� wiele wr�bli (�k 12,7) oraz o ile� wa�niejszy jest cz�owiek ni� owca (Mt 12,12), to jednak z drugiej strony B�g kocha i troszczy si� o wszystkie swoje stworzenia[21]. St�d modlitwa dzi�kczynna i wstawiennicza za ca�e dzie�o stworzenia podczas sprawowania Eucharystii w �adnym razie nie mo�e by� traktowana z przymru�eniem oka. Je�li bowiem ka�dy ludzki grzech wywiera z�y wp�yw na rzeczy stworzone, to o ile� bardziej Eucharystia uzdrawia i dokonuje przemiany w porz�dku rzeczy stworzonych, aby nasta�a „nowa ziemia”[22]?

Sam kap�an wystarczy?

Wed�ug nauki Ko�cio�a katolickiego szafarzem sprawuj�cym Eucharysti� w osobie Chrystusa (in persona Christi) jest jedynie kap�an wa�nie wy�wi�cony, kt�ry mo�e Msz� �w. sprawowa� za kogokolwiek, czy za �ywych, czy za zmar�ych[23].Czy to jednak oznacza, �e ze wzgl�du na specjalne powo�anie i przyj�cie sakramentu �wi�ce� kap�an mo�e sam sprawowa� Eucharysti� bez udzia�u nawet jednego wiernego �wieckiego? Czy ze wzgl�du na przyj�cie sakramentu �wi�ce�, kt�ry w istotny spos�b odr�nia kap�ana od wiernego �wieckiego, kap�anowi podczas sprawowania Eucharystii nie musz� towarzyszy� wierni �wieccy, poniewa� ich obecno�� nie jest konieczna? Czy na tym zatem polega�aby istota sakramentu �wi�ce� kap�a�skich, �e wierni �wieccy bez kap�ana nigdy nie mog� sprawowa� Eucharystii, a kap�an bez wiernych mo�e? Aby odpowiedzie� na powy�sze pytania, nale�y odnie�� si� do prawodawstwa Ko�cio�a katolickiego, w kt�rym wskazano, i� bez s�usznej i uzasadnionej przyczyny kap�an nie powinien odprawia� Ofiary eucharystycznej bez udzia�u w niej cho�by jednego wiernego[24]. Z drugiej jednak strony kap�ani powinni cz�sto odprawia�, a zaleca si� usilnie codzienne odprawianie, kt�re, nawet gdy nie ma wiernych, stanowi czynno�� Chrystusa i Ko�cio�a, kt�r� sprawuj�c kap�ani wype�niaj� swoje g��wne zadanie[25]. Aby jednak dobrze rozumie� znaczenie s��w nawet gdy nie ma wiernych w ostatnim zdaniu, trzeba odnie�� si� do tekstu �aci�skiego, gdzie czytamy: etiam si praesentia fidelium haberi non possit. Tekst �aci�ski wskazuje zatem na niemo�no�� obecno�ci wiernych. St�d kap�an mo�e sprawowa� sam Eucharysti� wtedy, kiedy wierni nie mog� przyby�. Taka niemo�no�� przybycia wiernych by�aby zatem s�uszn� i uzasadnion� przyczyn�, kiedy kap�an m�g�by sam odprawia� Eucharysti�. St�d sprawowanie Eucharystii przez samego kap�ana bez wiernych stanowi sytuacj� nadzwyczajn� i na podstawie powy�szego prawodawstwa odprawianie Eucharystii przez samego kap�ana bez s�usznej i uzasadnionej przyczyny, kiedy np. wierni mog� si� zgromadzi�, jest nadu�yciem. Podobnym nadu�yciem jest indywidualne sprawowanie Eucharystii przez kap�ana w tym samym miejscu i czasie, gdzie sprawowana jest koncelebrowana Eucharystia[26]. Natomiast o wiernych prawodawstwo Ko�cio�a rzymskokatolickiego m�wi, i� powinni bra� czynny udzia� w sprawowaniu Eucharystii i cz�sto przyjmowa� ten sakrament[27]. Z kolei prawodawstwo katolickich Ko�cio��w wschodnich stwierdza, i� wierni �wieccy na mocy chrztu i bierzmowania czynnie uczestnicz� w Eucharystii. Najpe�niej natomiast uczestnicz�, gdy przyjmuj� Cia�o i Krew Chrystusa[28]. Wed�ug bowiem nauczania Ko�cio�a katolickiego ludzie �wieccy uczestnicz� w urz�dzie kap�a�skim Chrystusa, gdy� jako wcieleni przez Chrzest w Chrystusowe Cia�o ��cz� si� z Nim w tej ofierze, ofiarowuj�c siebie samych i wszystkie swoje uczynki. (...) Ich uczynki, modlitwy i apostolskie przedsi�wzi�cia, �ycie ma��e�skie i rodzinne, codzienna praca, wypoczynek ducha i cia�a, je�li odbywaj� si� w Duchu, a nawet utrapienia �ycia, je�li cierpliwie znoszone, staj� si� duchowymi ofiarami (...). Ofiary te sk�adane s� zbo�nie Ojcu w eucharystycznym obrz�dzie wraz z ofiar� Cia�a Pa�skiego. W ten spos�b ludzie �wieccy, jako zbo�nie dzia�aj�cy wsz�dzie czciciele Boga, sam �wiat Jemu po�wi�caj�[29]. A zatem Eucharystia winna by� zawsze rozumiana jako Liturgia, czyli „s�u�ba publiczna” (to leitos ergon), a nie jako czyn kap�ana. Na tej podstawie w Ko�ciele prawos�awnym sprawowanie Eucharystii przez samego kap�ana bez udzia�u co najmniej jednego wiernego jest niedopuszczalne[30].

„Niech nikt z nie mog�cych modli� si� z nami”

W bizantyjskiej Liturgii �w. Jakuba Aposto�a na zako�czenie Liturgii S�owa diakon wzywa: Niech nikt z katechumen�w, niech nikt z nie u�wi�conych, niech nikt z nie mog�cych modli� si� z nami. Poznajcie jeden drugiego. Drzwi. Powsta�my wszyscy[31]. Na podstawie tych s��w mo�na wnioskowa�, �e przed rozpocz�ciem Liturgii Eucharystycznej wierni znali si� nawzajem i dlatego rozgl�dali si�, czy w �wi�tyni nie znajduje si� kto� obcy, albo nieochrzczony, albo trwaj�cy w publicznym grzechu. Dopiero, gdy ci wyszli, zamykano drzwi i kontynuowano sprawowanie Eucharystii. Obecnie dyscyplina Ko�cio�a katolickiego mo�liwo�� egzekwowania takiego nakazu opuszczenia �wi�tyni podczas sprawowania Eucharystii przewiduje w praktyce jedynie wobec katolik�w ukaranych najwy�szymi karami ko�cielnymi (ekskomunik� lub interdyktem)[32]. Oznacza to, �e Eucharystia jest og�lnie dost�pn� czynno�ci� liturgiczn�, na kt�rej mog� by� obecni nie tylko katolicy, ale tak�e inni chrze�cijanie, wyznawcy innych religii czy wreszcie niewierz�cy. Innym zjawiskiem, kt�re mo�na zaobserwowa� w dzisiejszych czasach jest odprawianie Eucharystii z jakiej� okazji maj�cej �wiecki charakter, na rozpocz�cie czy zako�czenie sympozjum naukowego itd. W tym kontek�cie nasuwa si� pytanie, czy w takich okoliczno�ciach w praktyce Eucharystia traktowana jest jako naj�wi�tsza czynno�� Ko�cio�a oraz szczyt i �r�d�o �ycia chrze�cija�skiego, czy mo�e jest traktowana tylko instrumentalnie? Czy mo�na bowiem w ramach �wieckiej uroczysto�ci odprawia� Eucharysti� i zaprasza� na ni� tak�e wyznawc�w innych religii lub niewierz�cych z tej na przyk�ad racji, �e s� to znane i wa�ne osoby �wiata polityki, sztuki czy filmu? A jak ma zachowa� si� kap�an, je�eli taka wa�na i znana osoba podejdzie do niego, aby z jego r�k otrzyma� Komuni� �w.? A mo�e w celu nie stwarzania takich niezr�cznych sytuacji lepiej by�oby w miar� mo�liwo�ci w obecno�ci przedstawicieli chrze�cijan innych wyzna�, innych religii czy niewierz�cych nie sprawowa� Eucharystii? Mo�e zamiast Eucharystii w takiej sytuacji lepiej by�oby odprawi� Nabo�e�stwo S�owa Bo�ego, podczas kt�rego te� mo�na by wyg�osi� kazanie? Czy w tym kontek�cie nie lepiej by jednak by�o, �eby Eucharystia by�a sakramentem bardziej ekskluzywnym?

Eucharystia zatem wydaje si� by� jednocze�nie sakramentem inkluzywnym i ekskluzywnym. Z jednej strony Eucharystia obejmuje wszystkich i wszystko, z drugiej strony nie ka�dy mo�e w pe�ni uczestniczy� w Eucharystii, cho� sama celebracja zawsze jest Liturgi�, czyli s�u�b� publiczn� sprawowan� pod przewodnictwem biskupa lub kap�ana razem z wiernymi.