Uwaga! Niniejszy artykuł ukazał się w: "Studia Bobolanum" 2:2002, s.131-155.
Marek Blaza SJ
Proklamacja Słowa Bożego w bizantyjskiej tradycji liturgicznej
Sobór Watykański II w Konstytucji o Liturgii wskazał, iż aby obficiej zastawić dla wiernych stół Słowa Bożego, należy szerzej otworzyć skarbiec biblijny, tak by w ustalonym przeciągu lat odczytać wiernym ważniejsze części Pisma Świętego. Ta reforma liturgii Słowa Bożego po Vaticanum II w praktyce jednak dotyczy tylko Kościoła rzymskokatolickiego, a nie miała zastosowania do katolickich Kościołów wschodnich, w tym liturgicznej tradycji bizantyjskiej. Stąd celem niniejszego artykułu jest odniesienie się do bogactwa tej tradycji liturgicznej, aby stała się ona pomocą w podjęciu głębszej refleksji na temat roli i znaczenia Słowa Bożego i jego proklamacji w liturgii w ogóle. Z kolei dla chrześcijan tradycji bizantyjskiej podjęcie tego tematu może stać się okazją z jednej strony do wyeksponowania bogactwa i walorów proklamacji Słowa Bożego w swojej tradycji liturgicznej, z drugiej strony natomiast do zastanowienia się nad tym, czy nie należałoby temu przepowiadaniu Słowa Bożego nadać nową jakość, która odpowiadałaby wymogom współczesnego świata.
1.Proklamacja Słowa Bożego w dobowym cyklu liturgicznym
Proklamacja Słowa Bożego w bizantyjskiej tradycji liturgicznej, podobnie jak w tradycji łacińskiej ma miejsce we wszystkich nabożeństwach dobowego cyklu liturgicznego, na który składa się w pierwszym rzędzie Boska Liturgia, czyli Eucharystia będąca szczytem i uwieńczeniem dnia liturgicznego oraz Horologion, czyli Liturgia Godzin, na którą składają się Nieszpory, Kompleta, Godzina Północna (το Μεσονυκτικον), Jutrznia, Pryma, Tercja, Seksta i Nona. Podejmując refleksję nad proklamacją Słowa Bożego w dobowym cyklu liturgicznym, za punkt wyjścia obierzemy przedstawienie ogólnej struktury poszczególnych nabożeństw. Jest to umotywowane tym, iż z jednej strony częstokroć dany tekst biblijny stanowi integralną część konkretnego nabożeństwa cyklu dobowego, z drugiej strony natomiast podczas niektórych nabożeństw tego cyklu przewidziane jest miejsce na czytanie jednej lub kilku perykop z ksiąg Pisma Świętego.
1.1.Boska Liturgia
Boska Liturgia, czyli Eucharystia w bizantyjskiej tradycji liturgicznej składa się obecnie z trzech zasadniczych części. Pierwsza z nich to tzw. proskomidia (zwana również prothesis), podczas której jeden z kapłanów dokonuje przygotowania darów chleba i wina. Chociaż słowa modlitw wypowiadane po cichu przez kapłana podczas proskomidii w dużej mierze nawiązują do tekstów biblijnych, to jednak wierni nie są w stanie ich usłyszeć i dlatego trudno tu mówić o proklamacji Bożego Słowa. Po proskomidii następuje druga część Boskiej Liturgii, zwana Liturgią katechumenów, która jest szczególnym miejscem proklamacji Słowa Bożego. Punktem kulminacyjnym Liturgii katechumenów jest czytanie Ewangelii. Z kolei trzecia część to Liturgia wiernych, której punktem szczytowym jest Anafora, czyli Modlitwa Eucharystyczna. Chociaż podczas Liturgii wiernych kładzie się akcent na sprawowanie Sakramentu Eucharystii, to jednak same teksty liturgiczne oparte są na Piśmie Świętym i dlatego w szerokim sensie winno się uważać również tę część Boskiej Liturgii za miejsce proklamacji Bożego Słowa.
1.1.1.Liturgia św. Jana Chryzostoma i Liturgia św. Bazylego Wielkiego
Najczęściej sprawowana obecnie w tradycji bizantyjskiej Liturgia św. Jana Chryzostoma oraz sprawowana 10 razy w roku Liturgia św. Bazylego Wielkiego zasadniczo różnią się między sobą jedynie cichymi modlitwami odmawianymi przez kapłana tak, że co do struktury są one identyczne. Teksty obydwu tych Liturgii wywodzą się z tradycji antiocheńskiej. Przyjmuje się, iż Liturgię św. Bazylego Wielkiego zaczęto sprawować za sprawą św. Grzegorza z Nazjanzu (zm. ok.390). Z kolei upowszechnienie się Liturgii św. Jana Chryzostoma w Bizancjum w dużej mierze związane jest z osobą tegoż świętego, który w latach 398-404 był arcybiskupem Konstantynopola.
Świadectwa dotyczące proklamacji Słowa Bożego w tradycji antiocheńskiej z przełomu IV i V w. wskazują na to, że sprawowanie Eucharystii rozpoczynało się od razu od czytania perykop z Pisma Świętego. Pod koniec IV w. Liturgia Azji po Synodzie Laodycejskim (343) rozpoczynała się od wejścia biskupa i prezbiterów do świątyni, poczym od razu następowały czytania, psalm, Ewangelia i kazanie. Z kolei Liturgia w Antiochii pod koniec V w. rozpoczynała się od wejścia kapłana na tron, skąd błogosławił on wiernych słowami „pokój wszystkim”. Potem czytano Proroctwo, czyli czytanie ze Starego Testamentu, po którym czytano Apostoła, czyli perykopę z Listów apostolskich, po której z kolei następował psalm, Ewangelia, pozdrowienie „pokój wszystkim” i kazanie. Podobną strukturę posiadała Liturgia Kappadocji i Pontu z początku VI w. Również w Konstantynopolu pod koniec IV w. Liturgia rozpoczynała się od wejścia biskupa do świątyni. Po pozdrowieniu wiernych „pokój wszystkim” biskup zajmował miejsce na tronie. Potem następowało wezwanie diakona „bądźmy uważni”, po którym miało miejsce czytanie ze Starego Testamentu. Po tymże czytaniu prawdopodobnie był psalm, po którym czytano Apostoła i Ewangelię. Potem miało miejsce pozdrowienie „pokój wszystkim” i kazanie głoszone z ambony umieszczonej na środku świątyni. Z kolei od V do VII w. Liturgia w Konstantynopolu rozpoczyna się już od śpiewu Trisagionu i okadzenia świątyni. Dopiero potem główny celebrans pozdrawia wiernych „pokój wszystkim”, a diakon kilkakrotnie powtarza wezwanie „bądźmy uważni”, po którym lektor prawdopodobnie z podwyższonego miejsca (ambony) czytał perykopę ze Starego Testamentu. Następnie lektor czytał Apostoła, po którym czytano Ewangelię. Po pozdrowieniu „pokój wszystkim” miało miejsce kazanie głoszone na środku świątyni. Z kolei w VII w. Liturgia w Konstantynopolu rozpoczynała się od wejścia biskupa i ludu do świątyni, poczym następował śpiew Trisagionu. Potem biskup wchodził do prezbiterium, siadał na tronie i pozdrawiał wiernych „pokój wszystkim”. Po tych słowach lektor czytał czytanie ze Starego Testamentu z ambony. Po czytaniu następowała pieśń, a biskup ponownie pozdrawiał wiernych „pokój wszystkim”, poczym lektor czytał Apostoła. Potem znów śpiewano pieśń, a po niej czytano Ewangelię. Następnie główny celebrans kierował do wiernych „pobożne słowa”.
W porównaniu z powyższymi świadectwami od VIII w. w Liturgii konstantynopolitańskiej zaczęły zachodzić istotne zmiany. Odtąd Liturgia katechumenów rozpoczyna się od śpiewu psalmów zwanych obecnie antyfonami lub psalmami typicznymi (τα τυπικα), które niegdyś stanowiły oddzielne oficjum będące integralnym elementem liturgii stacyjnej w Konstantynopolu. Od około VIII w. w skład tych antyfon wchodził m.in. Ps 92Μονογενης `Υιος) z VI w. przypisywany cesarzowi Justynianowi (527-565). Również od VIII w. zarzucono w Liturgii św. Jana Chryzostoma i św. Bazylego Wielkiego czytanie perykopy ze Starego Testamentu i Ps 94,6 oraz hymn chrystologiczny „Jednorodzony Synu” (.
Obecnie w Liturgii św. Jana Chryzostoma i Liturgii św. Bazylego Wielkiego antyfony, o których wyżej była mowa, zostały umieszczone w ramach pierwszej części Liturgii katechumenów zwanej enarxis. Antyfony te znajdują się między wielką ektenią i Małym Wejściem (`η Мικρα Εισοδος), którego punktem szczytowym jest procesja z Ewangeliarzem. W ramach antyfon śpiewa się zwykle trzy psalmy lub inne pieśni liturgiczne, które przedzielone są małymi ekteniami. Po drugim psalmie śpiewa się hymn „Jednorodzony Synu” (Μονογενης `Υιος). Antyfony te należą do części zmiennych Liturgii. W dni powszednie śpiewa się Ps 91 z refrenem „Przez modlitwy Bogurodzicy, Zbawicielu, zbaw nas”, Ps 92 z refrenem „Przez modlitwy świętych Twoich, zbaw nas, Panie” i Ps 94 z refrenem „Zbaw nas, Synu Boży, który wspaniały jesteś pośród świętych, śpiewamy Ci: Alleluja”. W niedziele w tradycji bizantyjsko-rosyjskiej śpiewa się tzw. psalmy typiczne: Ps 102 i Ps 145 bez refrenu oraz śpiew „Błogosławieństw” (Mt 5,3-12). W tradycji bizantyjsko-greckiej Ps 102 śpiewa się z refrenem „Przez modlitwy Bogurodzicy, Zbawicielu, zbaw nas”, a Ps 145 z refrenem „Zbaw nas, Synu Boży, który powstałeś z martwych, śpiewamy Ci: Alleluja”. Z kolei w tradycji bizantyjsko-ukraińskiej najczęściej w niedziele śpiewa się Ps 65,1-4 z refrenem „Przez modlitwy Bogurodzicy, Zbawicielu, zbaw nas” oraz Ps 66,2-5a i Ps 94,1-3 z refrenem „Zbaw nas, Synu Boży, który powstałeś z martwych, śpiewamy Ci: Alleluja”. W tradycji bizantyjsko-rumuńskiej zarówno w niedziele jak i w dni powszednie pierwszą antyfonę stanowi Ps 102 bez refrenu, drugą hymn „Jednorodzony Synu”, a trzecią śpiew „Błogosławieństw” (Mt 5,3-12) bądź kontakion ku czci Bogurodzicy Apărătoare Doamnă. Z kolei w wielkie święta w większości Kościołów tradycji bizantyjskiej śpiewa się psalmy własne wraz z własnymi refrenami.
Podczas trzeciej antyfony ma miejsce tzw. Małe Wejście, czyli uroczysta procesja z Ewangeliarzem. Ten obrzęd nawiązuje do zwyczajów dawnego Kościoła w Konstantynopolu, kiedy Liturgia rozpoczynała się od wejścia duchownych i wiernych do świątyni, o czym była już mowa wyżej. Małe Wejście stanowi rozpoczęcie właściwego momentu proklamacji Słowa Bożego. Po Małym Wejściu śpiewa się hymn Trisagionu. W niektórych Kościołach lokalnych tradycji bizantyjskiej zachował się zwyczaj, iż podczas śpiewu tego hymnu lektor udaje się do głównego celebransa po błogosławieństwo. Po hymnie „Święty Boże” celebrans błogosławi wiernych słowami „pokój wszystkim”, poczym ma miejsce śpiew prokimenonu, czyli odpowiednika psalmu responsoryjnego w liturgii rzymskiej. Pierwotnie prokimenon zawierał cały psalm. Obecnie składa się z refrenu i jednego bądź kilku wersów zaczerpniętych z psalmów lub innych ksiąg Pisma Świętego. Po prokimenonie diakon mówi „Mądrość”, a lektor czyta nagłówek Apostoła, po którym diakon wzywa „bądźmy uważni”. W większości Kościołów tradycji bizantyjskiej już podczas Apostoła ma miejsce okadzenie ołtarza, przygotowanych darów na bocznym ołtarzu, ikon w prezbiterium, ikonostasu, duchownych i wiernych, a w innych Kościołach (np. tradycji bizantyjsko-ukraińskiej) okadzenie to ma miejsce dopiero po przeczytaniu Apostoła, kiedy rozbrzmiewa śpiew Alleluja. W niektórych Kościołach śpiew ten jest z zasady nie jest uroczysty i długi (np. tradycja bizantyjsko-grecka i bizantyjsko-rumuńska), a w innych Kościołach (np. tradycji bizantyjsko-rosyjskiej i bizantyjsko-ukraińskiej) Alleluja śpiewa się długo i uroczyście, najczęściej dołączając do niego dwa wersy psalmu lub innej księgi Pisma Świętego zwane allelujarionem (`αλληλουϊαριον). W tym czasie kapłani odmawiają modlitwę przed Ewangelią, w której proszą o światło Boskiego poznania ku rozważaniu ewangelicznych przepowiadań. Następnie jeśli jest diakon mający przeczytać Ewangelię, prosi on głównego celebransa o błogosławieństwo. Potem diakon nie mający czytać Ewangelii (jeśli jest) albo sam kapłan wzywa: „Stańmy prosto! Wysłuchajmy świętej Ewangelii”. Po tych słowach główny celebrans błogosławi wiernych: „Pokój wszystkim”, na co lud odpowiada: „I duchowi twojemu”. Wówczas diakon albo jeśli go nie ma, kapłan mający proklamować Ewangelię, mówi: „Od (Mateusza, Marka, Łukasza, Jana) świętej Ewangelii czytanie”. Wierni, czyniąc znak krzyża, odpowiadają: „Chwała Tobie, Panie, chwała Tobie”. Potem wierni słyszą wezwanie: „bądźmy uważni”. Następnie diakon albo jeśli go nie ma, sam kapłan czyta Ewangelię. W tradycji bizantyjsko-greckiej i bizantyjsko-rumuńskiej Ewangelię proklamuje się w kierunku zachodnim, tzn. przodem do ludu ze specjalnej, nieprzenośnej ambony albo z przenośnej ambony w Królewskich Wrotach. W tradycji bizantyjsko-ukraińskiej Ewangelię czyta się w kierunku zachodnim z przenośnej ambony w Królewskich Wrotach. W tradycji bizantyjsko-rosyjskiej podczas Liturgii, której przewodniczy biskup, diakon czyta Ewangelię z przenośnej ambony w kierunku wschodnim, czyli tyłem do ludu ze środka świątyni, gdzie umieszczona jest katedra biskupa. W Liturgii bez biskupa diakon czyta Ewangelię z przenośnej ambony w Królewskich Wrotach również w kierunku wschodnim. Natomiast jeśli nie ma diakona, wówczas kapłan czyta Ewangelię z przenośnej ambony w Królewskich Wrotach w kierunku zachodnim, czyli przodem do ludu. Po odczytaniu Ewangelii lud czyniąc znak krzyża, odpowiada: „Chwała Tobie, Panie, chwała Tobie”, poczym główny celebrans błogosławi Ewangeliarzem wiernych, jeśli taki jest zwyczaj. Po Ewangelii ma miejsce homilia bądź kazanie. Jednak w wielu Kościołach tradycji bizantyjskiej homilia lub kazanie ma miejsce albo przed końcowym błogosławieństwem, albo podczas Komunii św. duchownych. W Kościołach prawosławnych kazanie lub homilię może głosić tak duchowny jak i świecki. Po homilii lub kazaniu w zależności od praktyki następują m.in. modlitwy za katechumenów i ich odesłanie, poczym rozpoczyna się Liturgia wiernych, podczas której jak również po jej zakończeniu Ewangeliarz cały czas pozostaje na ołtarzu.
1.1.2.Liturgia św. Jakuba Apostoła
Liturgia św. Jakuba Apostoła, Brata Pańskiego wywodzi się z tradycji jerozolimskiej. Nad tą Liturgią nie przeprowadzono jeszcze tak gruntownych badań jak nad Liturgią św. Jana Chryzostoma czy Bazylego Wielkiego. Przyjmuje się, że jej zasadniczy trzon został ukształtowany w IV w., a do IX w. w Palestynie, na Cyprze, na wyspie Zakynthos, w Aleksandrii, na górze Synaj i w południowej Italii była ona bardziej rozpowszechniona niż Liturgia św. Jana Chryzostoma i Liturgia św. Bazylego Wielkiego. Obecnie Liturgia św. Jakuba Apostoła jest sprawowana bardzo rzadko. Jeśli natomiast przyjrzeć się proklamacji Bożego Słowa podczas Liturgii św. Jakuba Apostoła, to na podstawie świadectw wiadomo, że już w IV w. w Palestynie Liturgia ta rozpoczynała się od czytań czytanych po grecku i po syryjsku, po których następował psalm i Ewangelia. Później celebrans pozdrawiał wiernych słowami „pokój wszystkim” i miało miejsce kazanie. Liturgia św. Jakuba Apostoła po dziś dzień w dużej mierze zachowała tę starożytną strukturę. Po krótkiej proskomidii następują modlitwy wstępne, po których od razu rozpoczyna się Małe Wejście (`η Мικρα Εισοδος), które w odróżnieniu od Liturgii św. Jana Chryzostoma i Bazylego Wielkiego w Liturgii św. Jakuba Apostoła jest bardziej rozbudowane: z prezbiterium w formie procesji kolejno wychodzi lektor z Prorokiem, diakon z Apostołem oraz prezbiter z Ewangeliarzem. Udają się oni do przedsionka świątyni, a następnie na jej środek, gdzie znajduje się katedra biskupa skierowana w stronę zachodnią, czyli twarzą do ludu. Przy katedrze znajdują się dwie ambony również skierowane na zachód. Na ambonie stojącej po prawej stronie od katedry biskupa umieszcza się Proroka i Apostoła, a na ambonie stojącej po lewej stronie od katedry biskupa Ewangeliarz. Podczas Małego Wejścia jako antyfonę śpiewa się jedynie hymn „Jednorodzony Synu”. Po Małym Wejściu następuje ektenia wielka, której wezwania diakon wypowiada w kierunku zachodnim, a więc przodem do ludu. Potem następuje śpiew Trisagionu, po którym celebrans błogosławiąc, pozdrawia lud „pokój wszystkim”. Po odpowiedzi „i duchowi twojemu” następuje trzykrotny śpiew Alleluja. W tym czasie lektor otrzymuje błogosławieństwo od celebransa tak, że po śpiewie z ambony umieszczonej po prawej stronie katedry biskupa czyta nagłówek Proroka. Następnie diakon mówi: „bądźmy uważni”, poczym lektor z tego samego miejsca czyta perykopę ze Starego Testamentu. Potem następuje trzykrotny śpiew Alleluja, podczas którego kapłani odmawiają modlitwę przed Ewangelią, tę samą, którą się odmawia w Liturgii św. Jana Chryzostoma i Bazylego Wielkiego. Przed oczytaniem Ewangelii nie używa się kadzidła. Po śpiewie diakon wzywa: „stańmy prosto, wysłuchajmy świętej Ewangelii”. Główny celebrans nie pozdrawia ludu, ale od razu po wezwaniu diakona mający odczytać Ewangelię prezbiter (a nie diakon!) mówi: „czytanie od (Mateusza, Marka, Łukasza, Jana) świętej Ewangelii”. Na te słowa lud nic nie odpowiada, a diakon od razu wzywa: „bądźmy uważni podczas świętego czytania”. Prezbiter odczytuje teraz Ewangelię z ambony umieszczonej po lewej stronie katedry biskupa. Po Ewangelii następuje znowu trzykrotny śpiew Alleluja, podczas którego diakon otrzymuje błogosławieństwo tak, że po śpiewie odczytuje nagłówek Apostoła z ambony umieszczonej po prawej stronie katedry biskupa. Następnie inny diakon, a jeśli go nie ma, sam prezbiter, wzywa: „bądźmy uważni”. Po tym, jak diakon przeczytał Apostoła, po raz czwarty już następuje trzykrotny śpiew Alleluja, po którym biskup lub kapłan głosi homilię lub kazanie. Jeżeli czyni to biskup, wówczas siedzi on na katedrze, trzymając żezł (pastorał) w ręce. Po pouczeniu biskupa lub kapłana lud śpiewa: „chwała Tobie, Panie, chwała Tobie”, podczas gdy duchowni zabierają święte księgi z ambon i zanoszą do prezbiterium.
Porównując liturgiczną tradycję jerozolimską z antiocheńską, od razu da się zauważyć, że w Liturgii św. Jakuba Apostoła śpiew antyfon ogranicza się jedynie do hymnu „Jednorodzony Synu” i nie zawiera żadnych psalmów, jak to ma miejsce w Liturgiach św. Jana Chryzostoma i Bazylego Wielkiego. Ponadto układ czytań w Liturgii św. Jakuba Apostoła jest taki jak obecnie w Piśmie Świętym: Stary Testament - Prorok, poczym Nowy Testament - najpierw Ewangelia, a potem Apostoł. Między czytaniami nie śpiewa się w ogóle psalmów. Z kolei kazanie w Liturgii św. Jakuba Apostoła stanowi integralną część proklamacji Słowa Bożego. Dopiero bowiem po kazaniu, a nie po Ewangelii, wierni śpiewają: „chwała Tobie, Panie, chwała Tobie”.
1.2.Horologion (Liturgia Godzin)
W Horologionie integralnym elementem proklamacji Słowa Bożego jest modlitwa psalmami. Sam Psałterz w tradycji bizantyjskiej podzielony jest na 20 części zwanych katyzmami. Każda katyzma dzieli się ponadto na 3 mniejsze części zwane stacjami (gr. στασεις, scs. славы). Zwykle jedna katyzma zawiera kilka psalmów. Najwięcej psalmów zawiera 18. katyzma – Ps 119-133. Z kolei 17. katyzma zawiera tylko jeden psalm – 118. Katyzmy w ramach Horologionu są tak ułożone, aby cały Psałterz został odmówiony w przeciągu jednego tygodnia. Natomiast oprócz psalmów Horologion zawiera również inne pieśni wyjęte z Pisma Świętego, które również stanowią istotny element proklamacji Słowa Bożego.
1.2.1.Nieszpory i Liturgia Uprzednio Poświęconych Darów
Pod koniec Nieszporów zawsze śpiewana jest pieśń z Ewangelii, którą jest kantyk Symeona (Łk 2,29-32). Natomiast podczas Liturgii Uprzednio Poświęconych Darów kantyku Symeona nie śpiewa się, ponieważ podczas tej Liturgii ma miejsce Wielkie Wejście, czyli procesja z Darami uprzednio poświęconymi, po której odbywa się obrzęd Komunii św. Z kolei zarówno w Nieszporach jak i w Liturgii Uprzednio Poświęconych Darów przed końcowym błogosławieństwem odmawia się Ps 33.
1.2.2.Kompleta i Godzina Północna
W bizantyjskiej tradycji liturgicznej rozróżniamy tzw. Wielką Kompletę (το Μέγα ‘Αποδειπνον) i Małą Kompletę (το Μικρòν ‘Αποδειπνον). Wielka Kompleta sprawowana jest przed świętem Bożego Narodzenia, Objawienia Pańskiego, niekiedy przed świętem Zwiastowania Pańskiego oraz w Wielkim Poście. Wielka Kompleta rozpoczyna się od odmówienia następujących psalmów: 4,6, 12, 24, 30 i 90. Następnie odmawia się wersy z Iz 8, 9-10.13-14a.17b-18a; 9, 1.5 z refrenem: „Bo z nami Bóg”. W drugiej części Wielkiej Komplety odmawia się psalmy 50 i 101. Natomiast w trzeciej części Wielkiej Komplety odmawia się psalmy 69 i 142. Z kolei w ramach Małej Komplety odmawia się jedynie psalmy 50, 69 i 142.
W ramach Godziny Północnej (το Μεσονυκτικον) odmawia się Ps 50, a następnie 17. katyzmę (Ps 118). W sobotę zamiast tej katyzmy odmawia się 9. katyzmę (Ps 64-69). Z kolei podczas Godziny Północnej odprawianej w niedzielę nie odmawia się żadnej katyzmy. Natomiast w ramach drugiej części tego nabożeństwa zawsze odmawia się psalmy 120 i 133.
1.2.3.Jutrznia
W niektórych Kościołach lokalnych, a zwłaszcza w monasterach na początku Jutrzni bizantyjskiej (`o ‘Ορθρος) odmawia się psalmy 19 i 20. Po tych psalmach następuje uroczyste rozpoczęcie Jutrzni, w ramach którego odmawia się trzy razy wers: „Chwała na wysokości Bogu, a na ziemi pokój ludziom Jego upodobania” (Łk 2,14) oraz dwa razy wers: „Panie, otwórz wargi moje, a usta moje będą głosić Twoją chwałę” (Ps 50,17), poczym odmawia się tzw. „sześciopsalmie” (`εξαψαλμος), na które składają się psalmy 3, 37, 62, 87, 102 i 142. Po wielkiej ektenii poza Wielkim Postem śpiewa się wersy Ps 117, 1.11.17.22-23 z refrenem: „Panem jest Bóg i objawił się nam. Błogosławiony, który idzie w imię Pańskie” (Ps 117, 27a.26a).W Wielkim Poście po wielkiej ektenii odmawia się wersy z Iz 26, 9.11.15 z refrenem „Alleluja”.Następnie poza Wielkim Postem odmawiane są zwykle 2 katyzmy, które przedzielane są śpiewem zwanym καθιστος i małymi ekteniami. Wyjątek stanowi niedziela, kiedy odmawia się 3 katyzmy na Jutrzni: 2. (Ps 9-16), 3. (Ps 17-23) i w tradycji bizantyjsko-greckiej i bizantyjsko-rumuńskiej 17. (Ps 118), a w tradycji bizantyjsko-rosyjskiej i bizantyjsko-ukraińskiej 19. (Ps 134-142). W poniedziałek odmawia się 4. (Ps 24-31) i 5. katyzmę (Ps 32-36), we wtorek 7. (Ps 46-54) i 8. (Ps 55-63), w środę 10. (Ps 70-76) i 11. (Ps 77-84), w czwartek 13. (Ps 91-100) i 14. (Ps 101-104), w piątek 19. (Ps 134-142) i 20. (Ps 143-150), w sobotę 16. (Ps 109-117) i 17. (Ps 118). W I, II, III, IV i VI tygodniu Wielkiego Postu w niedzielę odmawia się 2. (Ps 9-16), 3. (Ps 17-23) i 17. katizmę (Ps 118), w poniedziałek 4. (Ps 24-31), 5. (Ps 32-36) i 6. (Ps 37-45), we wtorek 10. (Ps 70-76), 11. (Ps 77-84) i 12. (Ps 85-90), w środę 19. (Ps 134-142), 20. (Ps 143-150) i 1. (Ps 1-8), w czwartek 6. (Ps 37-45), 7. (Ps 46-54) i 8. (Ps 55-63), w piątek 13. (Ps 91-100), 14. (Ps 101-104) i 15. (Ps 105-108), w sobotę 16. (Ps 109-117) i 17. (Ps 118). W V tygodniu Wielkiego Postu w piątek, sobotę, niedzielę i poniedziałek, a w tradycji bizantyjsko-rosyjskiej i bizantyjsko-ukraińskiej także w środę i czwartek czyta się te same katyzmy, co w pozostałych tygodniach Wielkiego Postu. W tradycji bizantyjsko-rosyjskiej i bizantyjsko-ukraińskiej w V tygodniu Wielkiego Postu zmiana czytania katyzm dotyczy jedynie wtorku, kiedy czyta się tylko jedną katyzmę: 12. (Ps 85-90). Natomiast w tradycji bizantyjsko-greckiej i bizantyjsko-rumuńskiej we wtorek czyta się 11. (Ps 77-84), 12. (Ps 85-90) i 13. katyzmę (Ps 91-100), w środę 20. (Ps 143-150), 1. (Ps 1-8) i 2. (Ps 9-16), w czwartek jedynie 8. katyzmę (Ps 55-63). Z kolei w Niedzielę Palmową w tradycji bizantyjsko-rosyjskiej i bizantyjsko-ukraińskiej czyta się 2. (Ps 9-16) i 3. katyzmę (Ps 17-23), a w tradycji bizantyjsko-greckiej i bizantyjsko-rumuńskiej przed dwoma powyższymi czyta się ponadto 1. (Ps 1-8) katyzmę. W Wielki Poniedziałek na Jutrzni we wszystkich Kościołach tradycji bizantyjskiej czyta się 4. (Ps 24-31), 5. (Ps 32-36) i 6. katyzmę (Ps 37-45), w Wielki Wtorek 9. (Ps 64-69), 10. (Ps 70-76) i 11. (Ps 77-84), a w Wielką Środę 14. (Ps 101-104), 15. (Ps 105-108) i 16. katyzmę (Ps 109-117). Od Wielkiego Czwartku aż do Soboty Wielkanocnej nie czyta się katyzmy podczas Jutrzni. Wyjątek stanowi w tradycji bizantyjsko-rosyjskiej i bizantyjsko-ukraińskiej Jutrznia Wielkiej Soboty, kiedy czyta się 17. katyzmę (Ps 118).
Po katyzmach wtradycji bizantyjsko-rosyjskiej i bizantyjsko-ukraińskiej w dzień po oddaniu święta Podwyższenia Krzyża Świętego (22 IX) aż do dnia przed rozpoczęciem okresu przedświątecznego Bożego Narodzenia (19 XII) oraz od dnia po oddaniu Święta Chrztu Pańskiego (15 I) aż do Niedzieli Seropustnej (która poprzedza Wielki Post) włącznieoraz we wszystkie święta śpiewa się tzw. polielej, czyli wybrane wersy z Ps 134-135. Następnie w niedziele i święta ma miejsce czytanie Ewangelii. Przedtem jednak śpiewa się prokimenon własny, a po nim śpiewa się prokimenon stały: Ps 150, 1.6. Potem diakon wzywa: „I abyśmy stali się godnymi wysłuchania świętej Ewangelii, modlimy się do Pana Boga”, na co lud odpowiada trzykrotnym „Panie, zmiłuj się”. Potem diakon wzywa: „mądrość! stańmy prosto, wysłuchajmy słów świętej Ewangelii”, a główny celebrans błogosławi lud: „pokój wszystkim”, na co wierni odpowiadają „I duchowi twojemu”. Kapłan (a nie diakon!) czyta nagłówek: „Od (Mateusza, Marka, Łukasza, Jana) świętej Ewangelii czytanie”. Lud odpowiada: „chwała Tobie, Panie, chwała Tobie”. Diakon wzywa: „bądźmy uważni!”. Następnie sam kapłan (a nie diakon!) czyta Ewangelię. W tradycji bizantyjsko-greckiej i bizantyjsko-rumuńskiej w niedziele kapłan czyta Ewangelię, stojąc od południowej strony ołtarza, a w bizantyjsko-rosyjskiej tradycji kapłan zwrócony w kierunku południowym lub wschodnim. W pozostałe dni kapłan czyta Ewangelię w tradycji bizantyjsko-rumuńskiej w Królewskich Drzwiach w kierunku zachodnim, czyli twarzą do ludzi, a w tradycji bizantyjsko-rosyjskiej czyta na środku cerkwi. W tradycji bizantyjsko-ukraińskiej kapłan zawsze czyta Ewangelię w Królewskich Drzwiach w kierunku zachodnim. Po przeczytaniu Ewangelii lud odpowiada: „chwała Tobie, Panie, chwała Tobie”.
Po Ewangelii na uroczystej Jutrzni albo po katyzmach na zwykłej Jutrzni odmawia się Ps 50. Potem następuje druga część Jutrzni, która rozpoczyna się od tzw. kanonu, który składa się z 9 pieśni. Każda z pieśni ma swoje odniesienie do Pisma Świętego: pieśń 1. do kantyku Mojżesza (Wj 15, 1-19), pieśń 2. (śpiewana wyłącznie w Wielkim Poście) do tzw. Pieśni Proroka Pwt 32, 1-43, pieśń 3. do modlitwy Anny (1Sm 2, 1-10), pieśń 4. do modlitwy Habakuka (Ha 3, 2-19), pieśń 5. do modlitwy Izajasza (Iz 26, 9-20), pieśń 6. do modlitwy Jonasza (Jon 2, 3-10), pieśń 7. do śpiewu Azariasza (Da 3, 26-56), pieśń 8. do kantyku stworzeń (Da 3, 57-90), natomiast pieśń 9. i najważniejsza do hymnów Magnificat (Łk 1, 46-55) i Benedictus (Łk 1, 68-79). Natomiast przed hymnem „Chwała na wysokości Bogu” kończącym Jutrznię odmawia się Ps 148-150.
1.1.5. Pryma, Tercja, Seksta, Nona
Pryma zwykle odmawiana jest bezpośrednio po Jutrzni. Z kolei Tercja i Seksta w tradycji bizantyjsko-rosyjskiej odmawiane są zwykle przed Boską Liturgią, natomiast w innych tradycjach Tercja i Seksta z zasady odmawiane są w ciągu dnia. Z kolei Nona jako nabożeństwo rozpoczynające nowy dzień liturgiczny odmawiana jest bezpośrednio przed Nieszporami.Jednakże przed świętem Bożego Narodzenia i Objawienia Pańskiego, a także w Wielki Piątek Pryma, Tercja, Seksta i Nona odprawiane są razem jako jedno niezależne nabożeństwo zwane Wielkie Godziny (`αι Μεγαλαι `Ωραι). Wówczas podczas każdej składowej godziny liturgicznej, czyli Prymy, Tercji, Seksty i Nony czyta się prokimenon, Proroka, Apostoła i Ewangelię.
Podczas Prymy odmawia się Pss 5, 89 i 100, po których w I, II, III, IV i VI tygodniu Wielkiego Postu we wtorek odmawia się 13. katyzmę (Ps 91-100), w środę 2. (Ps 9-16), a w czwartek 9. katyzmę (Ps 64-69). W pozostałe dni tych tygodni katyzmy nie ma. W V tygodniu Wielkiego Postu w tradycji bizantyjsko-rosyjskiej i bizantyjsko-ukraińskiej czyta się katyzmy tak jak w pozostałe tygodnie Wielkiego Postu z tym wyjątkiem, że w poniedziałek czyta się 7. katyzmę (Ps 46-54), a we wtorek w ogóle nie czyta się katyzmy. Natomiast w tradycji bizantyjsko-greckiej i bizantyjsko-rumuńskiej w V tygodniu Wielkiego Postu czyta się jedynie we wtorek14. katyzmę (Ps 101-104) i środę – 3. katyzmę (Ps 17-23).Natomiast w Wielkim Tygodniu i poza Wielkim Postem katyzmy w ogóle się nie odmawia. Następnie w ramach Prymy poza Wielkim Postem zawsze odmawia się wersy z Ps 118, 133-135 i Ps 70, 8, natomiast w Wielkim Poście wersy z Ps 5, 2-4 z refrenem Alleluja.
Podczas Tercji odmawia się Pss 16, 24 i 50, po których w I, II, III, IV i VI tygodniu Wielkiego Postu w poniedziałek odmawia się 7. katyzmę (Ps 46-54), we wtorek 14. (Ps 101-104), w środę 3. (Ps 17-23), w czwartek 10. (Ps 70-76), w piątek 19. (Ps 134-142), a w sobotę i niedzielę nie odmawia się katyzmy. W V tygodniu Wielkiego Postu w tradycji bizantyjsko-rosyjskiej i bizantyjsko-ukraińskiej czyta się katyzmy tak jak w pozostałe tygodnie Wielkiego Postu z tym wyjątkiem, że w poniedziałek czyta się 8. katyzmę (Ps 55-63), a we wtorek 13. (Ps 91-100). Natomiast w tradycji bizantyjsko-greckiej i bizantyjsko-rumuńskiej w V tygodniu Wielkiego Postu czyta się katyzmy tak jak w pozostałe tygodnie Wielkiego Postu z tym wyjątkiem, że we wtorek czyta się 15. katyzmę (Ps 105-108), w środę 4. (Ps 24-31), a w czwartek 9. (Ps 64-69). Natomiast w Wielkim Tygodniu czyta się katyzmę: w Wielki Poniedziałek – 7. (Ps 46-54), w Wielki Wtorek – 12. (Ps 85-90) i Wielką Środę – 19 (Ps 134-142). katyzma. W pozostałe dni roku liturgicznego podczas Tercji katyzmy nie ma. Następnie w ramach Tercji poza Wielkim Postem zawsze odmawia się wersy z Ps 67, 20-21, a w Wielkim Poście wersy z Ps 50, 12-13 z refrenem Alleluja.
Podczas Seksty odmawia się Pss 53, 54 i 90, po których w I, II, III, IV i VI tygodniu Wielkiego Postu w poniedziałek odmawia się 8. katyzmę (Ps 55-63), we wtorek 15. (Ps 105-108), w środę 4. (Ps 24-31), w czwartek 11. (Ps 77-84), a w piątek 20 (Ps 143-150).W sobotę i niedzielę katyzmy nie ma. W V tygodniu Wielkiego Postu w tradycji bizantyjsko-rosyjskiej i bizantyjsko-ukraińskiej czyta się katyzmy tak jak w pozostałe tygodnie Wielkiego Postu z tym wyjątkiem, że w poniedziałek czyta się 9. katyzmę (Ps 64-69), a we wtorek 14. (Ps 101-104). Natomiast w tradycji bizantyjsko-greckiej i bizantyjsko-rumuńskiej w V tygodniu Wielkiego Postu czyta się katyzmy tak jak w pozostałe tygodnie Wielkiego Postu z tym wyjątkiem, że we wtorek czyta się 16. katyzmę (Ps 109-117), w środę 5. (Ps 32-36), a w czwartek 10 (Ps 70-76). Natomiast w Wielkim Tygodniu czyta się: w Wielki Poniedziałek 8. katyzmę (Ps 55-63), a w Wielki Wtorek i Środę 20. katyzmę (Ps 143-150). W pozostałe dni roku liturgicznego podczas Seksty katyzmy nie ma. Następnie w ramach Seksty poza Wielkim Postem zawsze odmawia się wersy z Ps 78, 8-9, a w Wielkim Poście wersy z Ps 54, 2.17. z refrenem Alleluja. Ponadto w Wielkim Poście w ramach Seksty czyta się lectio continua czytanie z Iz, a w Wielkim Tygodniu z Ez.
Podczas Nony odmawia się Pss 83, 84 i 85, po których w I, II, III, IV i VI tygodniu Wielkiego Postu w poniedziałek odmawia się 9. katyzmę (Ps 64-69), we wtorek 16. (Ps 109-117), w środę 5. (Ps 32-36), a w czwartek 12. katyzmę (Ps 85-87). W pozostałe dni tych tygodni katyzmy nie ma. W V tygodniu Wielkiego Postu w tradycji bizantyjsko-rosyjskiej i bizantyjsko-ukraińskiej w poniedziałek czyta się 10. katyzmę (Ps 70-76), we wtorek 15. (Ps 105-108), w środę 5. (32-36) a w czwartek 11. katyzmę (Ps 77-84). Natomiast w tradycji bizantyjsko-greckiej i bizantyjsko-rumuńskiej w V tygodniu Wielkiego Postu w poniedziałek czyta się 9. katyzmę (Ps 64-69), we wtorek 18. (Ps 119-133), w środę 6. (Ps 37-45), a w czwartek 11. katyzmę (Ps 77-84).Natomiast w Wielkim Tygodniu i poza Wielkim Postem katyzmy w ogóle się nie odmawia. Następnie w ramach Nony poza Wielkim Postem zawsze odmawia się wersy z Da 3, 34-35. W Wielkim Poście odmawia się wersy z Ps 118, 169-170 z refrenem Alleluja. Z kolei od poniedziałku do piątku w Wielkim Poście, kiedy nie sprawuje się Boskiej Liturgii, niejako zamiast niej w ramach Nony odmawia się „Błogosławieństwa” (Mt 5, 3-12). Natomiast w tradycji bizantyjsko-rosyjskiej, bizantyjsko-ukraińskiej i bizantyjsko-rumuńskiej po Nonie, odprawia się nabożeństwo psalmów typicznych, tzw. obiednicę, w ramach której odmawia się antyfony typiczne (Ps 102 i 145) i „Błogosławieństwa” (Mt 5, 3-12) tak jak na początku Liturgii katechumenów.
2.Proklamacja Słowa Bożego w rocznym cyklu liturgicznym
Obecnie w bizantyjskiej tradycji liturgicznej proklamacja Słowa Bożego w rocznym cyklu liturgicznym w pełnej formie zachowała się jedynie podczas Liturgii św. Jana Chryzostoma i św. Bazylego Wielkiego i dotyczy ona jedynie Apostoła i Ewangelii. Stąd poniżej najwięcej miejsca zostanie poświęcone właśnie tym czytaniom. W Horologionie bowiem proklamacja Słowa Bożego w rocznym cyklu liturgicznym zachowała się jedynie w ramach wigilii świąt i w Wielki Czwartek (czytania ze Starego Testamentu w ramach Nieszporów), na Jutrzni w niedziele i święta (czytanie Ewangelii) i Nieszporach Zmartwychwstania Pańskiego (czytanie Ewangelii J 20, 19-25) oraz w ramach Wielkiego Postu, kiedy podczas Seksty czyta się lectio continua Iz, a w Wielki Poniedziałek, Wtorek i Środę początkowe perykopy z Ez oraz na tej samej zasadzie czyta się Rdz i Prz podczas Nieszporów oraz Liturgii Uprzednio Poświęconych Darów, a w Wielki Poniedziałek, Wtorek i Środę początkowe perykopy z Wj i Hi oraz Ewangelię.
Prawdopodobnie już w V w. układ czytań w Konstantynopolu formował się pod znacznym wpływem tradycji jerozolimskiej. Końcowa faza formowania się układu czytań podczas Boskiej Liturgii w Konstantynopolu przypada na przełom VIII i IX w. Roczny cykl liturgiczny czytań w Boskiej Liturgii rozpoczyna się od święta Zmartwychwstania Pańskiego, a kończy na Wielkiej Sobocie. Tenże cykl liturgiczny można podzielić na następujące okresy: 1) od Wielkanocy do Pięćdziesiątnicy, 2) od Pięćdziesiątnicy do Niedzieli Seropustnej (poprzedzającej Wielki Post), 3) okres Wielkiego Postu i 4) Triduum Paschalne. Jednak w ramach tych okresów występują również nieruchome święta w kalendarzu liturgicznym, podczas których czyta się własne czytania. Zawsze jednak podczas Boskiej Liturgii czyta się jedynie czytanie z Apostoła i Ewangelię. W kontekście czytań z Apostoła należy przy tym zwrócić uwagę, że nie czyta się w ogóle Apokalipsy św. Jana Apostoła, ponieważ jest to księga niezrozumiała i wzbudzająca trwogę.
2.1.Okres od Wielkanocy do Pięćdziesiątnicy
W okresie od święta Zmartwychwstania Pańskiego, czyli Paschy aż do Pięćdziesiątnicy czyta się lectio continua w ramach Apostoła Dz, a w ramach Ewangelii J tak, że w samo święto Zmartwychwstania Pańskiego podczas Boskiej Liturgii czyta się Dz 1, 1-8 oraz J 1, 1-17. Natomiast we Wtorek Wielkanocny nie czyta się J, ale Ewangelię o uczniach idących do Emaus (Łk 24, 12-35). Kolejne niedziele przypadające w tym okresie liturgicznym biorą swoje nazwy od perykop Ewangelii czytanych podczas Boskiej Liturgii. I tak 2. Niedziela po Passze (tzw. Antypascha) nazywa się Niedzielą Tomasza (J 20, 19-31). 3. Niedziela po Passze to Niedziela o Niewiastach Niosących Wonności (Μυροφόροι) (Mk 15, 43-16, 8). 4. Niedziela po Passze to Niedziela o Paralityku (J 5, 1-15). 5. Niedziela po Passze to Niedziela o Samarytance (J 4, 5-43). 6. Niedziela po Passze to Niedziela o Ślepym od Urodzenia (J 9, 1-38). W czwartek po tej niedzieli przypada święto Wniebowstąpienia Pańskiego, w przeddzień którego następuje oddanie święta Zmartwychwstania Pańskiego i kończy się w ten sposób okres wielkanocny. W święto Wniebowstąpienia Pańskiego czyta się Dz 1, 1-12 oraz Łk 24, 36-53. 7. Niedziela po Passze to Niedziela św. Ojców, kiedy czyta się J 17, 1-13. W sobotę przed Pięćdziesiątnicą kończy się czytanie lectio continua Dz i J: Dz 28, 1-44; J 21, 15-25. W 8. Niedzielę po Passze, czyli w Pięćdziesiątnicę, czyta się Dz 2, 1-11 oraz J 7, 37-52; 8,12.
2.2.Okres od Pięćdziesiątnicy do Niedzieli Seropustnej
W okresie od Pięćdziesiątnicy do Niedzieli Seropustnej czytania czyta się według trzech cykli: niedzielnego, sobotniego i powszedniego (tzn. od poniedziałku do piątku). W cyklu niedzielnym w ramach czytania z Apostoła czyta się fragmenty z Rz, 1-2 Kor, Ga, Ef, Kol, 1-2 Tm, a perykopy z Ewangelii czyta się z Mt i Łk. W cyklu sobotnim w ramach czytania z Apostoła czyta się Rz, 1-2 Kor, Ga, Ef, Kol, 1 Tes i 2 Tm, a perykopy z Ewangelii czyta się z Mt i Łk. Z kolei w cyklu powszednim czytania z Apostoła są ułożone według następującego porządku: Rz, 1 i 2 Kor, Ga, Ef, Flp, Kol, 1 i 2 Tes, 1 i 2 Tym, Tt, Hbr, Jk, 1 i 2 P, 1, 2 i 3 J oraz Jud. Natomiast perykopy z Ewangelii w cyklu powszednim czyta się z Mt, Mk i Łk.
Cztery ostatnie niedziele tego okresu poprzedzają bezpośrednio Wielki Post i stanowią tzw. Przedpoście. Niedziele przypadające w tym okresie liturgicznym biorą swoje nazwy od perykop Ewangelii czytanych podczas Boskiej Liturgii. Są to kolejno: Niedziela o Celniku i Faryzeuszu (Łk 18, 10-14) rozpoczynająca Przepdpoście, Niedziela o Synu Marnotrawnym (Łk 15, 11-32), Niedziela Mięsopustna zwana inaczej Niedzielą o Sądzie Ostatecznym (Mt 25, 31-46) oraz poprzedzająca Wielki Post Niedziela Seropustna zwana inaczej Niedzielą Przebaczenia Win (Mt 6, 14-21).
2.3.Wielki Post
Ponieważ w Wielkim Poście od poniedziałku do piątku nie sprawuje się Eucharystii, dlatego też w tym okresie liturgicznym istnieją jedynie dwa cykle czytań: niedzielny i sobotni. W niedziele Wielkiego Postu czyta się fragmenty z Hbr i Mk, a w 2., 4. i 5. Niedzielę Wielkiego Postu czyta się ponadto drugą perykopę z Apostoła wyjętą odpowiednio z Hbr, Ef i Ga oraz fragmenty Ewangelii wyjęte odpowiednio z J, Mt i Łk. W Niedzielę Palmową czyta się Flp 4, 4-9 i J 12, 1-13. Z kolei w soboty Wielkiego Postu oprócz Soboty Łazarza (przed Niedzielą Palmową) czyta się dwie perykopy Apostoła i dwie perykopy Ewangelii. Podobnie jak w cyklu niedzielnym, pierwsza perykopa Apostoła i Ewangelii wyjęte są z Hbr i Mk.Natomiast druga perykopa Apostoła to fragmenty z 2 Tm, 1 Tes, 1 Kor i Hbr. Natomiast druga perykopa Ewangelii to fragmenty z J i Łk. Z kolei w 6. Sobotę Wielkiego Postu, czyli w Sobotę Łazarza czyta się jedynie Hbr 12,28-13,8 oraz J 11,1-45.
2.4.Wielki Tydzień
Proklamacja Słowa Bożego w Wielkim Tygodniu jest bardzo rozbudowana. W Wielki Poniedziałek, Wtorek i Środę, chociaż nie sprawuje się Eucharystii, to jednak czyta się perykopy z Ewangelii na Jutrzni oraz na Liturgii Uprzednio Poświęconych Darów. W Wielki Poniedziałek na Jutrzni czyta się Mt 21, 18-22, a na Liturgii Mt 24, 3-35. W Wielki Wtorek na Jutrzni Mt 22,15-23,28, a na Liturgii Mt 24,36-26,2. W Wielką Środę na Jutrzni J 12,10-50, a na Liturgii Mt 26, 6-16. Natomiast w tradycji bizantyjsko-rosyjskiej i bizantyjsko-ukraińskiej podczas Tercji, Seksty i Nony od Wielkiego Poniedziałku do Wielkiej Środy czyta się wszystkie Ewangelie do J 13,31.
W Wielki Czwartek na Jutrzni czyta się Łk 22, 1-39. Natomiast podczas Prymy czyta się Jr 11, 18-23; 12, 1-5. 9-11. 14-15. Następnie również w godzinach porannych tego dnia sprawuje się Nieszpory połączone z Liturgią św. Bazylego Wielkiego. W ramach Nieszporów czyta się 3 paremie: Wj 19, 10-19; Hi 38, 1-23; 42, 1-5; Iz 50, 4-11. W ramach Liturgii czyta się 1 Kor 11, 23-32 oraz Ewangelię złożoną z pięciu perykop: Mt 26, 1-20; J 13, 3-17; Mt 26, 21-39; Łk 22, 43-45; Mt 26, 40-27,2. Natomiast tam, gdzie jest biskup, w Wielki Czwartek ma zwykle miejsce obrzęd umycia nóg, podczas którego czyta się J 13, 1-11. Po tym obrzędzie czyta się J 13, 12-17.
Na Jutrzni Wielkiego Piątku (w niektórych lokalnych Kościołach bizantyjskich odprawianej w Wielki Czwartek wieczorem) czyta się 12 fragmentów z Ewangelii opisujących wydarzenia tego dnia: 1) J 13, 31- 18,1; 2) J 18,1-28; 3) Mt 26,57-75; 4) J 18,28 – 19,16; 5) Mt 27, 3-32; 6) Mk 15, 16-32; 7) Mt 27, 33-54; 8) Łk 23, 32-49; 9) J 19, 25-37; 10) Mk 15, 43-47; 11) J 19, 38-42; 12) Mt 27, 62-66. Następnie w godzinach przedpołudniowych Wielkiego Piątku odprawia się Wielkie Godziny: Prymę, Tercję, Sekstę i Nonę. W ramach każdej z godzin liturgicznych czyta się Proroka, Apostoła i Ewangelię. Na Prymie czyta się Za 11, 10-13; Ga 6, 14-18; Mt 27, 1-56. Na Tercji czyta się Iz 50, 4-11; Rz 5, 6-10; Mk 15, 16-41. Na Sekście czyta się Iz 52, 13 – 54,1; Hbr 2, 11-18; Łk 23, 32-49. Na Nonie czyta się Jr 11, 18-23; 12, 1-5. 9-11. 14-15; Hbr 10, 19-31; J 19, 28-37. Z kolei na Nieszporach odprawianych po południu czyta się 3 paremie: Wj 33, 11-23; Hi 42, 12-17; Iz 52,13 – 54,1. Następnie wyjątkowo podczas Nieszporów czyta się Apostoła 1 Kor 1, 18 – 2,2 oraz Ewangelię złożoną z pięciu perykop: Mt 27, 1-38; Łk 23, 39-43; Mt 27, 39-54; J 19, 31-37; Mt 27, 55-61.
W Wielką Sobotę na Jutrzni (sprawowanej w niektórych lokalnych Kościołach bizantyjskich w Wielki Piątek wieczorem) czyta się paremię, Apostoła i Ewangelię. Paremia wyjęta z Ez 37, 1-14 mówi o suchych kościach, które ożyły, czyli o zmartwychwstaniu ciał. Z kolei Apostoł wyjęty z 1 Kor 5, 6-8; Ga 3, 13-14 mówi o tym, że Chrystus został złożony jako nasza Pascha. Natomiast Ewangelia Mt 27, 62-66 mówi o wydarzeniach, które nastąpiły nazajutrz po śmierci i pogrzebie Chrystusa. W godzinach przedpołudniowych w Wielką Sobotę sprawuje się Nieszpory połączone z Liturgią św. Bazylego Wielkiego. W ramach tych Nieszporów czyta się najwięcej paremii w całym roku liturgicznym, bo aż 15. Ta liczba wskazuje, że wigilia wielkanocna jest najważniejszą wigilią roku liturgicznego. A zatem w ramach Nieszporów czyta się następujące paremie: 1) Rdz 1, 1-13; 2) Iz 60, 1-16; 3) Wj 12, 2-11; 4) Jon 1,1 – 4,11; 5) Joz 5, 10-15; 6) Wj 13, 20 – 15,1a wraz ze śpiewem pieśni Wj 15, 1b-19; 7) So 3, 8-15; 8) 1 Krl 17, 8-23; 9) Iz 61, 10 – 62,5; 10) Rdz 22, 1-18; 11) Iz 61, 1-9; 12) 2 Krl 4, 8-37; 13) Iz63,11- 64,5; 14) Jr 31, 31-34; 15) Da 3, 1-56 wraz ze śpiewem pieśni Da 3, 57-88b. Te czytania Starego Testamentu kończą Nieszpory, które niepostrzeżenie rozpoczynają Liturgię św. Bazylego Wielkiego. Ta Liturgia Wielkiej Soboty ma na wskroś charakter chrzcielny. Na początku Liturgii zamiast Trisagionu śpiewa się „Wy, którzyście w Chrystusie zostali ochrzczeni, w Chrystusa przyoblekliście się” (Ga 3,27). Następnie śpiewa się prokimenon z Ps 65, 4.1-2. Potem czyta się Apostoła z Rz 6, 3-11, który mówi o chrzcie jako zanurzeniu w śmierć i zmartwychwstanie Chrystusa. Po Apostole wyjątkowo nie śpiewa się Alleluja, ale Ps 81,8.1-7, podczas którego duchowni zmieniają szaty z ciemnych na białe. W białych szatach diakon, a jeśli go nie ma, sam kapłan, czyta Ewangelię z Mt 28, 1-20, która nie tylko mówi o zmartwychwstaniu Chrystusa, ale również o Jego nakazie, aby czynić Mu uczniów, chrzcząc ich w imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego (Mt 28,19). Wieczorem w Wielką Sobotę czyta się całą księgę Dziejów Apostolskich.
2.5.Nieruchome święta w kalendarzu liturgicznym
W bizantyjskiej tradycji liturgicznej rok liturgiczny rozpoczyna się zawsze 1. września (tzw. indykt), ponieważtego dnia rozpoczynał się również rok liturgiczny w Bizancjum. Dni roku liturgicznego podzielone są z kolei na następujące kategorie: wielkie święta, średnie święta pierwszej i drugiej klasy, małe święta pierwszej i drugiej klasy oraz dni powszednie. W święta wielki i średnie w ramach wigilii czyta się paremie na Nieszporach, a na Jutrzni Ewangelię. W ramach średnich świąt, a czasem nawet w ramach małych świąt, na Liturgii czyta się również własne czytania, które jednak nie znoszą czytań z dnia, tak że czyta się 2 Apostoły i 2 Ewangelie. Natomiast w ramach wielkich świąt czyta się tylko czytania własne. Najważniejszymi nieruchomymi świętami roku liturgicznego są święta Pańskie i maryjne: Narodzenie Bogurodzicy (8 IX), Podwyższenie Krzyża Świętego (14 IX), Wejście do Świątyni Bogurodzicy (21 XI), Narodzenie Chrystusa (25 XII), Objawienie Pańskie (6 I), Spotkanie Pańskie (2 II), Zwiastowanie Najświętszej Bogurodzicy (25 III), Przemienienie Pańskie (6 VIII) i Zaśnięcie Najświętszej Bogurodzicy (15 VIII). Wielkim świętem jest też Narodzenie (24 VI) i Ścięcie Głowy (29 VIII) św. Jana Poprzednika i Chrzciciela oraz święto św. Apostołów Piotra i Pawła (29 VI). Spośród nieruchomych świąt najbardziej rozbudowaną proklamację Słowa Bożego posiadają święta Narodzenia Chrystusa oraz Objawienia Pańskiego.
3.Proklamacja Słowa Bożego podczas sprawowania sakramentów
Proklamacja Słowa Bożego w bizantyjskiej tradycji liturgicznej towarzyszy również sprawowaniu sakramentów.Słowo Boże proklamowane podczas sprawowania sakramentów chrztu i bierzmowania nawiązuje do Wielkiej Soboty. Po udzieleniu sakramentu obydwu tych sakramentów śpiewa się „Wy, którzyście w Chrystusie zostali ochrzczeni, w Chrystusa przyoblekliście się” (Ga 3,27). Następnie śpiewa się prokimenon z Ps 26, 1. Potem czyta się Apostoła z Rz 6, 3-11, który mówi o chrzcie jako zanurzeniu w śmierć i zmartwychwstanie Chrystusa. Po Apostole kapłan czyta Ewangelię z Mt 28, 16-20 o nakazie chrztu. Z kolei podczas sakramentu małżeństwa w modlitwach wspomina się wiele przykładnych postaci z Pisma Świętego żyjących w małżeństwie. Po zawarciu sakramentu czyta się prokimenon z Ps 20, 6-7, Apostoł Ef 5, 20-23 i Ewangelię J 2, 1-11 o weselu w Kanie Galilejskiej. Najbardziej jednak rozbudowana proklamacja Słowa Bożego ma miejsce podczas sprawowania sakramentu namaszczenia chorych. Pełny obrzęd przewiduje udział siedmiu kapłanów, którzy po kolei udzielają chorej osobie tego sakramentu. Przed każdym jednak namaszczeniem czyta się prokimenon, Apostoła i Ewangelię. W pełnym obrzędzie przewidziano zatem 7 czytań z Apostoła i Ewangelii: 1) Jk 5, 10-16; Łk 10, 25-37; 2) Rz 15, 1-7; Łk 19, 1-10; 3) 1 Kor 12,27 – 13,8; Mt 10, 1.5-8; 4) 2 Kor 6,16 – 7,1; Mt 8, 14-23; 5) 2 Kor 1, 8-11; Mt 25, 1-13; 6) Ga 5, 22 – 6,2; Mt 20, 21-28; 7) 1 Tes 5, 14-23; Mt 9, 9-13.
Zakończenie
Po powyższym syntetycznym przybliżeniu proklamacji Słowa Bożego w bizantyjskiej tradycji liturgicznej z pewnością można stwierdzić, iż wszystkie celebracje są wręcz przepełnione treściami wyjętymi z Pisma Świętego. Co więcej, ilość i objętość tych treści z pewnością ma wpływ na długość nabożeństw. Przyczyną takiego kondensowania treści biblijnych jest również fakt, iż cykl czytań liturgicznych jest jednoroczny, a cały Psałterz czyta się w przeciągu tygodnia. Z drugiej strony zauważa się, że pomimo tak wielkiego nasycenia treściami z Pisma Świętego wszystkich celebracji, chrześcijanin tradycji bizantyjskiej uczestniczący nawet we wszystkich nabożeństwach cyklu dobowego i rocznego nie ma możliwości zapoznania się z treścią znacznej większości ksiąg Starego Testamentu. Jeżeli natomiast uczestniczy jedynie w niedzielnej Eucharystii, to praktycznie nie ma on wówczas żadnej możliwości wysłuchania czytań z ksiąg Starego Testamentu. Z drugiej strony treść bizantyjskich tekstów liturgicznych wymaga dobrej znajomości całego Pisma Świętego. A zatem w celu zapoznania się z treścią Starego Testamentu i księgi Apokalipsy św. Jana, której w ogóle nie czyta się podczas sprawowania nabożeństw, chrześcijanin tradycji bizantyjskiej musi podjąć prywatną lekturę tych ksiąg. Ponadto porównując bizantyjską tradycję liturgiczną z łacińską, daje się zauważyć w tej pierwszej brak odpowiednika Godziny Czytań w ramach Horologionu. Niemniej jednak dla chrześcijanina tradycji łacińskiej wyżej przedstawiony sposób proklamacji Słowa Bożego może stać się okazją ku docenieniu roli Pisma Świętego podczas celebracji, które ściśle związane jest z tekstami liturgicznymi oraz sprawowaniem sakramentów. Ponadto chrześcijanin tradycji łacińskiej w tym kontekście będzie mógł lepiej poznać historię samego proklamowania Słowa Bożego oraz jeszcze bardziej docenić wspólnotowe czytanie Pisma Świętego nie tylko podczas Eucharystii, ale również podczas sprawowania Liturgii Godzin, a zwłaszczaw ramach wigilii wielkich świąt, a nie tylko z racji Wigilii Paschalnej.
Summary
Reforma liturgii Słowa Bożego po Vaticanum II w praktyce dotyczy jedynie Kościoła rzymskokatolickiego, a nie ma zastosowania do katolickich Kościołów wschodnich, w tym liturgicznej tradycji bizantyjskiej. Stąd dla chrześcijan Kościoła łacińskiego podjęcie tego tematu proklamacji Słowa Bożego w bizantyjskiej tradycji liturgicznej może stać się okazją z jednej strony do wyeksponowania bogactwa i walorów tego rodzaju proklamacji Słowa, z drugiej strony natomiast do zastanowienia się nad tym, czy nie należałoby temu przepowiadaniu nadać nowej jakości, która odpowiadałaby wymogom współczesnego świata.
Proklamacja Słowa Bożego w bizantyjskiej tradycji liturgicznej ma miejsce we wszystkich nabożeństwach dobowego cyklu liturgicznego, na który składa się w pierwszym rzędzie Boska Liturgia, czyli Eucharystia, a następnie Horologion, czyli Liturgia Godzin. Stąd przedstawiając ogólną strukturę poszczególnych nabożeństw, przybliżona została proklamacja Słowa Bożego w Liturgii św. Jana Chryzostoma, Liturgii św. Bazylego Wielkiego, Liturgii św. Jakuba Apostoła, Liturgii Uprzednio Poświęconych Darów (The Liturgy of the Presanctified), Nieszporach, Komplecie, Godzinie Północnej, Jutrzni, Prymie, Tercji, Sekście i Nonie.
W bizantyjskiej tradycji liturgicznej proklamacja Słowa Bożego w rocznym cyklu liturgicznym w pełnej formie zachowała się jedynie podczas Liturgii św. Jana Chryzostoma i św. Bazylego Wielkiego. Tenże cykl liturgiczny można podzielić na cztery okresy: od Wielkanocy do Pięćdziesiątnicy, od Pięćdziesiątnicy do Niedzieli Seropustnej (Cheese Sunday) (poprzedzającej Wielki Post), okres Wielkiego Postu i Triduum Paschalne. W ramach tych okresów występują również nieruchome święta w kalendarzu liturgicznym, podczas których czyta się własne czytania. Natomiast w Horologionie proklamacja Słowa Bożego w rocznym cyklu liturgicznym zachowała się jedynie w ramach wigilii świąt i w Wielki Czwartek, na Jutrzni w niedziele i święta i Nieszporach Zmartwychwstania Pańskiego oraz w ramach Wielkiego Postu i Wielkiego Tygodnia. Proklamacja Słowa Bożego w bizantyjskiej tradycji liturgicznej towarzyszy również sprawowaniu sakramentów. Konkludując, należy jednak stwierdzić, iż chrześcijanin tradycji bizantyjskiej uczestniczący nawet we wszystkich nabożeństwach cyklu dobowego i rocznego nie ma możliwości zapoznania się z treścią znacznej większości ksiąg Starego Testamentu ani z księgą Apokalipsy św. Jana Apostoła. Ponadto daje się zauważyć brak odpowiednika łacińskiej Godziny Czytań w ramach bizantyjskiego Horologionu. Niemniej jednak dla chrześcijanina tradycji łacińskiej bizantyjski model proklamacji Słowa Bożego może stać się okazją ku docenieniu roli Pisma Świętego podczas celebracji, które ściśle związane jest z tekstami liturgicznymi oraz sprawowaniem sakramentów.
![[en]](inc/lang/en.gif)
![[ua]](inc/lang/ua.gif)
156 members
visitors
visitors online
O liturgii w ogólności - Słowo Boże w tradycji bizantyjskiej
Print preview
Print the page
Reactions to this article
Top