Sentence to think about :  
Ci, którzy potępiają innych, są żywym dowodem na to, że piekło jednak nie będzie puste...
   Anonim

Nabożeństwa bizantyjskie

Liturgie odbywają się w sali C w Kolegium OO.Jezuitów, ul. Rakowiecka 61. Wejście od ul. św. Andrzeja Boboli.


Materiały do wykładów
Sakramentologia w AKW - Collegium Bobolanum Teologia ekumeniczna w AKW - Collegium Bobolanum Wykłady na Ukraińskim Uniwersytecie Katolickim we Lwowie Wykłady w Kolegium Filozoficzno-Teologicznym Polskiej Prowincji Dominikanów

Preferencje

 Count of members 161 members


Users online

( nobody )

Licznik

   visitors

   visitors online


gyteam.gifO liturgii w ogólności - Słowo Boże w tradycji bizantyjskiej

Uwaga! Niniejszy artyku� ukaza� si� w: "Studia Bobolanum" 2:2002, s.131-155.

Marek Blaza SJ

Proklamacja S�owa Bo�ego w bizantyjskiej tradycji liturgicznej

Sob�r Watyka�ski II w Konstytucji o Liturgii wskaza�, i� aby obficiej zastawi� dla wiernych st� S�owa Bo�ego, nale�y szerzej otworzy� skarbiec biblijny, tak by w ustalonym przeci�gu lat odczyta� wiernym wa�niejsze cz�ci Pisma �wi�tego[1]. Ta reforma liturgii S�owa Bo�ego po Vaticanum II w praktyce jednak dotyczy tylko Ko�cio�a rzymskokatolickiego, a nie mia�a zastosowania do katolickich Ko�cio��w wschodnich, w tym liturgicznej tradycji bizantyjskiej. St�d celem niniejszego artyku�u jest odniesienie si� do bogactwa tej tradycji liturgicznej, aby sta�a si� ona pomoc� w podj�ciu g��bszej refleksji na temat roli i znaczenia S�owa Bo�ego i jego proklamacji w liturgii w og�le. Z kolei dla chrze�cijan tradycji bizantyjskiej podj�cie tego tematu mo�e sta� si� okazj� z jednej strony do wyeksponowania bogactwa i walor�w proklamacji S�owa Bo�ego w swojej tradycji liturgicznej, z drugiej strony natomiast do zastanowienia si� nad tym, czy nie nale�a�oby temu przepowiadaniu S�owa Bo�ego nada� now� jako��, kt�ra odpowiada�aby wymogom wsp�czesnego �wiata.

1.Proklamacja S�owa Bo�ego w dobowym cyklu liturgicznym

Proklamacja S�owa Bo�ego w bizantyjskiej tradycji liturgicznej, podobnie jak w tradycji �aci�skiej ma miejsce we wszystkich nabo�e�stwach dobowego cyklu liturgicznego, na kt�ry sk�ada si� w pierwszym rz�dzie Boska Liturgia, czyli Eucharystia b�d�ca szczytem i uwie�czeniem dnia liturgicznego oraz Horologion, czyli Liturgia Godzin, na kt�r� sk�adaj� si� Nieszpory, Kompleta, Godzina P�nocna (το Μεσονυκτικον), Jutrznia, Pryma, Tercja, Seksta i Nona. Podejmuj�c refleksj� nad proklamacj� S�owa Bo�ego w dobowym cyklu liturgicznym, za punkt wyj�cia obierzemy przedstawienie og�lnej struktury poszczeg�lnych nabo�e�stw. Jest to umotywowane tym, i� z jednej strony cz�stokro� dany tekst biblijny stanowi integraln� cz�� konkretnego nabo�e�stwa cyklu dobowego, z drugiej strony natomiast podczas niekt�rych nabo�e�stw tego cyklu przewidziane jest miejsce na czytanie jednej lub kilku perykop z ksi�g Pisma �wi�tego.

1.1.Boska Liturgia

Boska Liturgia, czyli Eucharystia w bizantyjskiej tradycji liturgicznej sk�ada si� obecnie z trzech zasadniczych cz�ci. Pierwsza z nich to tzw. proskomidia[2] (zwana r�wnie� prothesis), podczas kt�rej jeden z kap�an�w dokonuje przygotowania dar�w chleba i wina. Chocia� s�owa modlitw wypowiadane po cichu przez kap�ana podczas proskomidii w du�ej mierze nawi�zuj� do tekst�w biblijnych, to jednak wierni nie s� w stanie ich us�ysze� i dlatego trudno tu m�wi� o proklamacji Bo�ego S�owa[3]. Po proskomidii nast�puje druga cz�� Boskiej Liturgii, zwana Liturgi� katechumen�w[4], kt�ra jest szczeg�lnym miejscem proklamacji S�owa Bo�ego. Punktem kulminacyjnym Liturgii katechumen�w jest czytanie Ewangelii. Z kolei trzecia cz�� to Liturgia wiernych, kt�rej punktem szczytowym jest Anafora, czyli Modlitwa Eucharystyczna. Chocia� podczas Liturgii wiernych k�adzie si� akcent na sprawowanie Sakramentu Eucharystii, to jednak same teksty liturgiczne oparte s� na Pi�mie �wi�tym i dlatego w szerokim sensie winno si� uwa�a� r�wnie� t� cz�� Boskiej Liturgii za miejsce proklamacji Bo�ego S�owa[5].

1.1.1.Liturgia �w. Jana Chryzostoma i Liturgia �w. Bazylego Wielkiego

Najcz�ciej sprawowana obecnie w tradycji bizantyjskiej Liturgia �w. Jana Chryzostoma oraz sprawowana 10 razy w roku Liturgia �w. Bazylego Wielkiego zasadniczo r�ni� si� mi�dzy sob� jedynie cichymi modlitwami odmawianymi przez kap�ana tak, �e co do struktury s� one identyczne. Teksty obydwu tych Liturgii wywodz� si� z tradycji antioche�skiej. Przyjmuje si�, i� Liturgi� �w. Bazylego Wielkiego zacz�to sprawowa� za spraw� �w. Grzegorza z Nazjanzu (zm. ok.390)[6]. Z kolei upowszechnienie si� Liturgii �w. Jana Chryzostoma w Bizancjum w du�ej mierze zwi�zane jest z osob� tego� �wi�tego, kt�ry w latach 398-404 by� arcybiskupem Konstantynopola[7].

�wiadectwa dotycz�ce proklamacji S�owa Bo�ego w tradycji antioche�skiej z prze�omu IV i V w. wskazuj� na to, �e sprawowanie Eucharystii rozpoczyna�o si� od razu od czytania perykop z Pisma �wi�tego. Pod koniec IV w. Liturgia Azji po Synodzie Laodycejskim (343) rozpoczyna�a si� od wej�cia biskupa i prezbiter�w do �wi�tyni, poczym od razu nast�powa�y czytania, psalm, Ewangelia i kazanie[8]. Z kolei Liturgia w Antiochii pod koniec V w. rozpoczyna�a si� od wej�cia kap�ana na tron, sk�d b�ogos�awi� on wiernych s�owami „pok�j wszystkim”. Potem czytano Proroctwo, czyli czytanie ze Starego Testamentu, po kt�rym czytano Aposto�a[9], czyli perykop� z List�w apostolskich, po kt�rej z kolei nast�powa� psalm, Ewangelia, pozdrowienie „pok�j wszystkim” i kazanie[10]. Podobn� struktur� posiada�a Liturgia Kappadocji i Pontu z pocz�tku VI w[11]. R�wnie� w Konstantynopolu pod koniec IV w. Liturgia rozpoczyna�a si� od wej�cia biskupa do �wi�tyni. Po pozdrowieniu wiernych „pok�j wszystkim” biskup zajmowa� miejsce na tronie. Potem nast�powa�o wezwanie diakona „b�d�my uwa�ni”, po kt�rym mia�o miejsce czytanie ze Starego Testamentu. Po tym�e czytaniu prawdopodobnie by� psalm, po kt�rym czytano Aposto�a i Ewangeli�. Potem mia�o miejsce pozdrowienie „pok�j wszystkim” i kazanie g�oszone z ambony umieszczonej na �rodku �wi�tyni[12]. Z kolei od V do VII w. Liturgia w Konstantynopolu rozpoczyna si� ju� od �piewu Trisagionu[13] i okadzenia �wi�tyni. Dopiero potem g��wny celebrans pozdrawia wiernych „pok�j wszystkim”, a diakon kilkakrotnie powtarza wezwanie „b�d�my uwa�ni”, po kt�rym lektor prawdopodobnie z podwy�szonego miejsca (ambony) czyta� perykop� ze Starego Testamentu. Nast�pnie lektor czyta� Aposto�a, po kt�rym czytano Ewangeli�. Po pozdrowieniu „pok�j wszystkim” mia�o miejsce kazanie g�oszone na �rodku �wi�tyni[14]. Z kolei w VII w. Liturgia w Konstantynopolu rozpoczyna�a si� od wej�cia biskupa i ludu do �wi�tyni, poczym nast�powa� �piew Trisagionu. Potem biskup wchodzi� do prezbiterium, siada� na tronie i pozdrawia� wiernych „pok�j wszystkim”. Po tych s�owach lektor czyta� czytanie ze Starego Testamentu z ambony. Po czytaniu nast�powa�a pie��, a biskup ponownie pozdrawia� wiernych „pok�j wszystkim”, poczym lektor czyta� Aposto�a. Potem zn�w �piewano pie��, a po niej czytano Ewangeli�. Nast�pnie g��wny celebrans kierowa� do wiernych „pobo�ne s�owa”[15].

W por�wnaniu z powy�szymi �wiadectwami od VIII w. w Liturgii konstantynopolita�skiej zacz�y zachodzi� istotne zmiany. Odt�d Liturgia katechumen�w rozpoczyna si� od �piewu psalm�w zwanych obecnie antyfonami lub psalmami typicznymi (τα τυπικα), kt�re niegdy� stanowi�y oddzielne oficjum b�d�ce integralnym elementem liturgii stacyjnej w Konstantynopolu. Od oko�o VIII w. w sk�ad tych antyfon wchodzi� m.in. Ps 92[16]Μονογενης `Υιος) z VI w. przypisywany cesarzowi Justynianowi (527-565) [17]. R�wnie� od VIII w. zarzucono w Liturgii �w. Jana Chryzostoma i �w. Bazylego Wielkiego czytanie perykopy ze Starego Testamentu i Ps 94,6 oraz hymn chrystologiczny „Jednorodzony Synu” ([18].

Obecnie w Liturgii �w. Jana Chryzostoma i Liturgii �w. Bazylego Wielkiego antyfony, o kt�rych wy�ej by�a mowa, zosta�y umieszczone w ramach pierwszej cz�ci Liturgii katechumen�w zwanej enarxis[19]. Antyfony te znajduj� si� mi�dzy wielk� ekteni�[20] i Ma�ym Wej�ciem (`η Мικρα Εισοδος), kt�rego punktem szczytowym jest procesja z Ewangeliarzem. W ramach antyfon �piewa si� zwykle trzy psalmy lub inne pie�ni liturgiczne, kt�re przedzielone s� ma�ymi ekteniami. Po drugim psalmie �piewa si� hymn „Jednorodzony Synu” (Μονογενης `Υιος)[21]. Antyfony te nale�� do cz�ci zmiennych Liturgii. W dni powszednie �piewa si� Ps 91 z refrenem „Przez modlitwy Bogurodzicy, Zbawicielu, zbaw nas”, Ps 92 z refrenem „Przez modlitwy �wi�tych Twoich, zbaw nas, Panie” i Ps 94 z refrenem „Zbaw nas, Synu Bo�y, kt�ry wspania�y jeste� po�r�d �wi�tych, �piewamy Ci: Alleluja”[22]. W niedziele w tradycji bizantyjsko-rosyjskiej �piewa si� tzw. psalmy typiczne: Ps 102 i Ps 145 bez refrenu oraz �piew „B�ogos�awie�stw” (Mt 5,3-12)[23]. W tradycji bizantyjsko-greckiej Ps 102 �piewa si� z refrenem „Przez modlitwy Bogurodzicy, Zbawicielu, zbaw nas”, a Ps 145 z refrenem „Zbaw nas, Synu Bo�y, kt�ry powsta�e� z martwych, �piewamy Ci: Alleluja”. Z kolei w tradycji bizantyjsko-ukrai�skiej najcz�ciej w niedziele �piewa si� Ps 65,1-4 z refrenem „Przez modlitwy Bogurodzicy, Zbawicielu, zbaw nas” oraz Ps 66,2-5a i Ps 94,1-3 z refrenem „Zbaw nas, Synu Bo�y, kt�ry powsta�e� z martwych, �piewamy Ci: Alleluja”[24]. W tradycji bizantyjsko-rumu�skiej zar�wno w niedziele jak i w dni powszednie pierwsz� antyfon� stanowi Ps 102 bez refrenu, drug� hymn „Jednorodzony Synu”, a trzeci� �piew „B�ogos�awie�stw” (Mt 5,3-12) b�d� kontakion[25] ku czci Bogurodzicy Ap�r�toare Doamn�[26]. Z kolei w wielkie �wi�ta w wi�kszo�ci Ko�cio��w tradycji bizantyjskiej �piewa si� psalmy w�asne wraz z w�asnymi refrenami[27].

Podczas trzeciej antyfony ma miejsce tzw. Ma�e Wej�cie, czyli uroczysta procesja z Ewangeliarzem. Ten obrz�d nawi�zuje do zwyczaj�w dawnego Ko�cio�a w Konstantynopolu, kiedy Liturgia rozpoczyna�a si� od wej�cia duchownych i wiernych do �wi�tyni, o czym by�a ju� mowa wy�ej. Ma�e Wej�cie stanowi rozpocz�cie w�a�ciwego momentu proklamacji S�owa Bo�ego. Po Ma�ym Wej�ciu �piewa si� hymn Trisagionu. W niekt�rych Ko�cio�ach lokalnych tradycji bizantyjskiej zachowa� si� zwyczaj, i� podczas �piewu tego hymnu lektor udaje si� do g��wnego celebransa po b�ogos�awie�stwo. Po hymnie „�wi�ty Bo�e” celebrans b�ogos�awi wiernych s�owami „pok�j wszystkim”, poczym ma miejsce �piew prokimenonu[28], czyli odpowiednika psalmu responsoryjnego w liturgii rzymskiej. Pierwotnie prokimenon zawiera� ca�y psalm[29]. Obecnie sk�ada si� z refrenu i jednego b�d� kilku wers�w zaczerpni�tych z psalm�w lub innych ksi�g Pisma �wi�tego. Po prokimenonie diakon m�wi „M�dro��”, a lektor czyta nag��wek Aposto�a, po kt�rym diakon wzywa „b�d�my uwa�ni”. W wi�kszo�ci Ko�cio��w tradycji bizantyjskiej ju� podczas Aposto�a ma miejsce okadzenie o�tarza, przygotowanych dar�w na bocznym o�tarzu, ikon w prezbiterium, ikonostasu, duchownych i wiernych, a w innych Ko�cio�ach (np. tradycji bizantyjsko-ukrai�skiej) okadzenie to ma miejsce dopiero po przeczytaniu Aposto�a, kiedy rozbrzmiewa �piew Alleluja[30]. W niekt�rych Ko�cio�ach �piew ten jest z zasady nie jest uroczysty i d�ugi (np. tradycja bizantyjsko-grecka i bizantyjsko-rumu�ska), a w innych Ko�cio�ach (np. tradycji bizantyjsko-rosyjskiej i bizantyjsko-ukrai�skiej) Alleluja �piewa si� d�ugo i uroczy�cie, najcz�ciej do��czaj�c do niego dwa wersy psalmu lub innej ksi�gi Pisma �wi�tego zwane allelujarionem (`αλληλουϊαριον). W tym czasie kap�ani odmawiaj� modlitw� przed Ewangeli�, w kt�rej prosz� o �wiat�o Boskiego poznania ku rozwa�aniu ewangelicznych przepowiada�[31]. Nast�pnie je�li jest diakon maj�cy przeczyta� Ewangeli�, prosi on g��wnego celebransa o b�ogos�awie�stwo[32]. Potem diakon nie maj�cy czyta� Ewangelii (je�li jest) albo sam kap�an wzywa: „Sta�my prosto! Wys�uchajmy �wi�tej Ewangelii”. Po tych s�owach g��wny celebrans b�ogos�awi wiernych: „Pok�j wszystkim”, na co lud odpowiada: „I duchowi twojemu”. W�wczas diakon albo je�li go nie ma, kap�an maj�cy proklamowa� Ewangeli�, m�wi: „Od (Mateusza, Marka, �ukasza, Jana) �wi�tej Ewangelii czytanie”. Wierni, czyni�c znak krzy�a, odpowiadaj�: „Chwa�a Tobie, Panie, chwa�a Tobie”. Potem wierni s�ysz� wezwanie: „b�d�my uwa�ni”[33]. Nast�pnie diakon albo je�li go nie ma, sam kap�an czyta Ewangeli�. W tradycji bizantyjsko-greckiej i bizantyjsko-rumu�skiej Ewangeli� proklamuje si� w kierunku zachodnim, tzn. przodem do ludu ze specjalnej, nieprzeno�nej ambony albo z przeno�nej ambony w Kr�lewskich Wrotach. W tradycji bizantyjsko-ukrai�skiej Ewangeli� czyta si� w kierunku zachodnim z przeno�nej ambony w Kr�lewskich Wrotach. W tradycji bizantyjsko-rosyjskiej podczas Liturgii, kt�rej przewodniczy biskup, diakon czyta Ewangeli� z przeno�nej ambony w kierunku wschodnim, czyli ty�em do ludu ze �rodka �wi�tyni, gdzie umieszczona jest katedra biskupa. W Liturgii bez biskupa diakon czyta Ewangeli� z przeno�nej ambony w Kr�lewskich Wrotach r�wnie� w kierunku wschodnim. Natomiast je�li nie ma diakona, w�wczas kap�an czyta Ewangeli� z przeno�nej ambony w Kr�lewskich Wrotach w kierunku zachodnim, czyli przodem do ludu. Po odczytaniu Ewangelii lud czyni�c znak krzy�a, odpowiada: „Chwa�a Tobie, Panie, chwa�a Tobie”, poczym g��wny celebrans b�ogos�awi Ewangeliarzem wiernych, je�li taki jest zwyczaj. Po Ewangelii ma miejsce homilia b�d� kazanie. Jednak w wielu Ko�cio�ach tradycji bizantyjskiej homilia lub kazanie ma miejsce albo przed ko�cowym b�ogos�awie�stwem, albo podczas Komunii �w. duchownych. W Ko�cio�ach prawos�awnych kazanie lub homili� mo�e g�osi� tak duchowny jak i �wiecki[34]. Po homilii lub kazaniu w zale�no�ci od praktyki nast�puj� m.in. modlitwy za katechumen�w i ich odes�anie, poczym rozpoczyna si� Liturgia wiernych, podczas kt�rej jak r�wnie� po jej zako�czeniu Ewangeliarz ca�y czas pozostaje na o�tarzu.

1.1.2.Liturgia �w. Jakuba Aposto�a

Liturgia �w. Jakuba Aposto�a, Brata Pa�skiego wywodzi si� z tradycji jerozolimskiej. Nad t� Liturgi� nie przeprowadzono jeszcze tak gruntownych bada� jak nad Liturgi� �w. Jana Chryzostoma czy Bazylego Wielkiego[35]. Przyjmuje si�, �e jej zasadniczy trzon zosta� ukszta�towany w IV w.[36], a do IX w. w Palestynie, na Cyprze, na wyspie Zakynthos, w Aleksandrii, na g�rze Synaj i w po�udniowej Italii by�a ona bardziej rozpowszechniona ni� Liturgia �w. Jana Chryzostoma i Liturgia �w. Bazylego Wielkiego[37]. Obecnie Liturgia �w. Jakuba Aposto�a jest sprawowana bardzo rzadko[38]. Je�li natomiast przyjrze� si� proklamacji Bo�ego S�owa podczas Liturgii �w. Jakuba Aposto�a, to na podstawie �wiadectw wiadomo, �e ju� w IV w. w Palestynie Liturgia ta rozpoczyna�a si� od czyta� czytanych po grecku i po syryjsku, po kt�rych nast�powa� psalm i Ewangelia. P�niej celebrans pozdrawia� wiernych s�owami „pok�j wszystkim” i mia�o miejsce kazanie[39]. Liturgia �w. Jakuba Aposto�a po dzi� dzie� w du�ej mierze zachowa�a t� staro�ytn� struktur�. Po kr�tkiej proskomidii nast�puj� modlitwy wst�pne[40], po kt�rych od razu rozpoczyna si� Ma�e Wej�cie (`η Мικρα Εισοδος), kt�re w odr�nieniu od Liturgii �w. Jana Chryzostoma i Bazylego Wielkiego w Liturgii �w. Jakuba Aposto�a jest bardziej rozbudowane: z prezbiterium w formie procesji kolejno wychodzi lektor z Prorokiem[41], diakon z Aposto�em oraz prezbiter z Ewangeliarzem. Udaj� si� oni do przedsionka �wi�tyni, a nast�pnie na jej �rodek, gdzie znajduje si� katedra biskupa skierowana w stron� zachodni�, czyli twarz� do ludu[42]. Przy katedrze znajduj� si� dwie ambony r�wnie� skierowane na zach�d. Na ambonie stoj�cej po prawej stronie od katedry biskupa umieszcza si� Proroka i Aposto�a, a na ambonie stoj�cej po lewej stronie od katedry biskupa Ewangeliarz. Podczas Ma�ego Wej�cia jako antyfon� �piewa si� jedynie hymn „Jednorodzony Synu”[43]. Po Ma�ym Wej�ciu nast�puje ektenia wielka, kt�rej wezwania diakon wypowiada w kierunku zachodnim, a wi�c przodem do ludu. Potem nast�puje �piew Trisagionu, po kt�rym celebrans b�ogos�awi�c, pozdrawia lud „pok�j wszystkim”. Po odpowiedzi „i duchowi twojemu” nast�puje trzykrotny �piew Alleluja. W tym czasie lektor otrzymuje b�ogos�awie�stwo od celebransa tak, �e po �piewie z ambony umieszczonej po prawej stronie katedry biskupa czyta nag��wek Proroka. Nast�pnie diakon m�wi: „b�d�my uwa�ni”, poczym lektor z tego samego miejsca czyta perykop� ze Starego Testamentu. Potem nast�puje trzykrotny �piew Alleluja, podczas kt�rego kap�ani odmawiaj� modlitw� przed Ewangeli�, t� sam�, kt�r� si� odmawia w Liturgii �w. Jana Chryzostoma i Bazylego Wielkiego[44]. Przed oczytaniem Ewangelii nie u�ywa si� kadzid�a. Po �piewie diakon wzywa: „sta�my prosto, wys�uchajmy �wi�tej Ewangelii”. G��wny celebrans nie pozdrawia ludu, ale od razu po wezwaniu diakona maj�cy odczyta� Ewangeli� prezbiter (a nie diakon!) m�wi: „czytanie od (Mateusza, Marka, �ukasza, Jana) �wi�tej Ewangelii”. Na te s�owa lud nic nie odpowiada, a diakon od razu wzywa: „b�d�my uwa�ni podczas �wi�tego czytania”. Prezbiter odczytuje teraz Ewangeli� z ambony umieszczonej po lewej stronie katedry biskupa. Po Ewangelii nast�puje znowu trzykrotny �piew Alleluja, podczas kt�rego diakon otrzymuje b�ogos�awie�stwo tak, �e po �piewie odczytuje nag��wek Aposto�a z ambony umieszczonej po prawej stronie katedry biskupa. Nast�pnie inny diakon, a je�li go nie ma, sam prezbiter, wzywa: „b�d�my uwa�ni”. Po tym, jak diakon przeczyta� Aposto�a, po raz czwarty ju� nast�puje trzykrotny �piew Alleluja, po kt�rym biskup lub kap�an g�osi homili� lub kazanie. Je�eli czyni to biskup, w�wczas siedzi on na katedrze, trzymaj�c �ez� (pastora�) w r�ce. Po pouczeniu biskupa lub kap�ana lud �piewa: „chwa�a Tobie, Panie, chwa�a Tobie”, podczas gdy duchowni zabieraj� �wi�te ksi�gi z ambon i zanosz� do prezbiterium[45].

Por�wnuj�c liturgiczn� tradycj� jerozolimsk� z antioche�sk�, od razu da si� zauwa�y�, �e w Liturgii �w. Jakuba Aposto�a �piew antyfon ogranicza si� jedynie do hymnu „Jednorodzony Synu” i nie zawiera �adnych psalm�w, jak to ma miejsce w Liturgiach �w. Jana Chryzostoma i Bazylego Wielkiego. Ponadto uk�ad czyta� w Liturgii �w. Jakuba Aposto�a jest taki jak obecnie w Pi�mie �wi�tym: Stary Testament - Prorok, poczym Nowy Testament - najpierw Ewangelia, a potem Aposto�. Mi�dzy czytaniami nie �piewa si� w og�le psalm�w. Z kolei kazanie w Liturgii �w. Jakuba Aposto�a stanowi integraln� cz�� proklamacji S�owa Bo�ego. Dopiero bowiem po kazaniu, a nie po Ewangelii, wierni �piewaj�: „chwa�a Tobie, Panie, chwa�a Tobie”.

1.2.Horologion (Liturgia Godzin)

W Horologionie integralnym elementem proklamacji S�owa Bo�ego jest modlitwa psalmami. Sam Psa�terz w tradycji bizantyjskiej podzielony jest na 20 cz�ci zwanych katyzmami[46]. Ka�da katyzma dzieli si� ponadto na 3 mniejsze cz�ci zwane stacjami (gr. στασεις, scs. славы). Zwykle jedna katyzma zawiera kilka psalm�w. Najwi�cej psalm�w zawiera 18. katyzma – Ps 119-133. Z kolei 17. katyzma zawiera tylko jeden psalm – 118. Katyzmy w ramach Horologionu s� tak u�o�one, aby ca�y Psa�terz zosta� odm�wiony w przeci�gu jednego tygodnia. Natomiast opr�cz psalm�w Horologion zawiera r�wnie� inne pie�ni wyj�te z Pisma �wi�tego, kt�re r�wnie� stanowi� istotny element proklamacji S�owa Bo�ego.

1.2.1.Nieszpory i Liturgia Uprzednio Po�wi�conych Dar�w

Omawianie proklamacji S�owa Bo�ego w Horologionie rozpoczynamy od Nieszpor�w, poniewa� Nieszpory bizantyjskie (`o `Εσπερινος) s� najwa�niejszym nabo�e�stwem rozpoczynaj�cym nowy dzie� liturgiczny[47].W tym miejscu zostanie r�wnie� om�wiona proklamacja S�owa Bo�ego w Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w (`Η Θεια Λειτουργια των Προηγιασμενων), kt�ra stanowi swoiste po��czenie Nieszpor�w z obrz�dem Komunii �w. Liturgia ta jest odprawiana w �rody i pi�tki Wielkiego Postu oraz w Wielki Poniedzia�ek, Wtorek i �rod�.

Nieszpory bizantyjskie oraz Liturgia Uprzednio Po�wi�conych Dar�w rozpoczynaj� si� od Ps 103[48], kt�ry m�wi o wszechmocy i m�dro�ci Boga i Jego obecno�ci w stworzeniu. Psalm ten przypomina r�wnie� opis stworzenia �wiata, bo wed�ug tradycji bizantyjskiej B�g rozpocz�� stwarza� �wiat wieczorem(por. Rdz 1,5)[49].Po Ps 103 nast�puje ektenia wielka, a po niej katyzma. Katyzmy nigdy nie czyta si� jedynie w niedziele. W okresie poza Wielkim Postem w poniedzia�ek czyta si� 6. katyzm� (Ps 37-45), we wtorek 9. (Ps 64-69), w �rod� 12. (Ps 85-90), w czwartek 15. (Ps 105-108), w pi�tek 18. (Ps 119-133), w sobot� 1. (Ps 1-8). Natomiast w I, II, III, IV i VI[50] tygodniu Wielkiego Postu od poniedzia�ku do pi�tku, a w tradycji bizantyjsko-rosyjskiej i bizantyjsko-ukrai�skiej tak�e w dzie� po oddaniu �wi�ta Podwy�szenia Krzy�a �wi�tego (22 IX) a� do dnia przed rozpocz�ciem okresu przed�wi�tecznego Bo�ego Narodzenia (19 XII) oraz od dnia po oddaniu �wi�ta Chrztu Pa�skiego (15 I) a� do Niedzieli Seropustnej (kt�ra poprzedza Wielki Post) w��cznie czyta si� jedynie 18. katyzm� (Ps 119-133), a w sobot� 1. katyzm� (Ps 1-8). Podczas 18. katyzmy (Ps 119-133) w ramach Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w ma miejsce proskomidia. W V tygodniu Wielkiego Postu w tradycji bizantyjsko-greckiej i bizantyjsko-rumu�skiej w poniedzia�ek czyta si� 10. katyzm� (Ps 70-76), we wtorek 19. (Ps 134-142), w �rod� 7. (Ps 46-54), w czwartek 12. (85-90), w pi�tek 18. (Ps 119-133), w sobot� 1. (Ps 1-8). W tradycji bizantyjsko-rosyjskiej i bizantyjsko-ukrai�skiej w poniedzia�ek czyta si� 11. katyzm� (Ps 77-84), a we wtorek 16. katyzm� (Ps 109-117), natomiast w �rod� w og�le nie czyta si� katyzmy, chyba �e odprawiana jest Liturgia Uprzednio Po�wi�conych Dar�w. W�wczas czyta si� 18. katyzm� (Ps 119-133). W pozosta�e dni czyta si� te same katyzmy, co w tradycji bizantyjsko-greckiej i rumu�skiej[51]. Z kolei w Wielkim Tygodniu od Wielkiego Poniedzia�ku do Wielkiej �rody czyta si� katyzm� 18. (Ps 119-133). Natomiast od Wielkiego Czwartku a� do Soboty Wielkanocnej na Nieszporach nie czyta si� katyzmy[52].

Po katyzmie i ma�ej ektenii nast�puj� psalmy stanowi�ce niejako istot� Nieszpor�w bizantyjskich, a zw�aszcza Ps 140 nawi�zuj�cy do sk�adanej w �wi�tyni jerozolimskiej ofiary kadzielnej: „Niech dope�ni si� moja modlitwa jak kadzid�o przed Tob�, wzniesienie moich r�k, ofiara wieczorna” (Ps 140,2). Potem nast�puj� Ps 141, 129 i 116. Po tych psalmach ma miejsce wej�cie z kadzielnic�[53], kt�re w Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w nazywa si� Ma�ym Wej�ciem jak w Liturgii �w. Jana Chryzostoma i Liturgii �w. Bazylego Wielkiego. Po tym wej�ciu i �piewie hymnu „�wiat�o�ci pogodna” (Φως `ιλαρον) nast�puje prokimenon, czyli kr�tki psalm responsoryjny jak na Liturgii. Podczas Nieszpor�w nie maj�cych charakteru wigilii oraz poza Wielkim Postem po prokimenonie nie czyta si� �adnych czyta�. Natomiast w wigili� �wi�t po prokimenonie czyta si� zwykle trzy paremie[54], czyli czytania ze Starego Testamentu, a w wigilie �wi�t Aposto��w czyta si� trzy czytania z List�w apostolskich Nowego Testamentu. Z kolei w te dni, kiedy w ramach wigilii zgodnie z przepisami liturgicznymi Nieszpory nale�y ��czy� z Liturgi� �w. Bazylego Wielkiego, zwykle czyta si� jeszcze wi�cej czyta� ze Starego Testamentu: w Wielk� Sobot� 15, w wigili� Objawienia Pa�skiego 13, w wigili� Bo�ego Narodzenia 8. Natomiast w �wi�to Zwiastowania Pa�skiego, gdy Nieszpory z��czone s� z Liturgi� �w. Jana Chryzostoma, czyta si� 3, 4, 5 b�d� 6 czyta� w zale�no�ci od panuj�cego zwyczaju w danym Ko�ciele lokalnym[55]. Z kolei w Wielkim Po�cie od poniedzia�ku do pi�tku w ramach Nieszpor�w oraz Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w czyta si� na zasadzie lectio continua codziennie dwa czytania: pierwsze z Rdz (w Wielki Poniedzia�ek, Wtorek i �rod� z Wj) oraz drugie z Prz (w Wielki Poniedzia�ek, Wtorek i �rod� z Hi)[56]. Mi�dzy tymi czytaniami �piewa si� r�wnie� prokimenon.

Pod koniec Nieszpor�w zawsze �piewana jest pie�� z Ewangelii, kt�r� jest kantyk Symeona (�k 2,29-32). Natomiast podczas Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w kantyku Symeona nie �piewa si�, poniewa� podczas tej Liturgii ma miejsce Wielkie Wej�cie, czyli procesja z Darami uprzednio po�wi�conymi, po kt�rej odbywa si� obrz�d Komunii �w. Z kolei zar�wno w Nieszporach jak i w Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w przed ko�cowym b�ogos�awie�stwem odmawia si� Ps 33.

1.2.2.Kompleta i Godzina P�nocna

W bizantyjskiej tradycji liturgicznej rozr�niamy tzw. Wielk� Komplet� (το Μέγα ‘Αποδειπνον) i Ma�� Komplet� (το Μικρòν ‘Αποδειπνον). Wielka Kompleta sprawowana jest przed �wi�tem Bo�ego Narodzenia, Objawienia Pa�skiego, niekiedy przed �wi�tem Zwiastowania Pa�skiego oraz w Wielkim Po�cie. Wielka Kompleta rozpoczyna si� od odm�wienia nast�puj�cych psalm�w: 4,6, 12, 24, 30 i 90. Nast�pnie odmawia si� wersy z Iz 8, 9-10.13-14a.17b-18a; 9, 1.5 z refrenem: „Bo z nami B�g”. W drugiej cz�ci Wielkiej Komplety odmawia si� psalmy 50 i 101. Natomiast w trzeciej cz�ci Wielkiej Komplety odmawia si� psalmy 69 i 142. Z kolei w ramach Ma�ej Komplety odmawia si� jedynie psalmy 50, 69 i 142[57].

W ramach Godziny P�nocnej (το Μεσονυκτικον) odmawia si� Ps 50, a nast�pnie 17. katyzm� (Ps 118). W sobot� zamiast tej katyzmy odmawia si� 9. katyzm� (Ps 64-69). Z kolei podczas Godziny P�nocnej odprawianej w niedziel� nie odmawia si� �adnej katyzmy. Natomiast w ramach drugiej cz�ci tego nabo�e�stwa zawsze odmawia si� psalmy 120 i 133[58].

1.2.3.Jutrznia

W niekt�rych Ko�cio�ach lokalnych, a zw�aszcza w monasterach na pocz�tku Jutrzni bizantyjskiej (`o ‘Ορθρος) odmawia si� psalmy 19 i 20. Po tych psalmach nast�puje uroczyste rozpocz�cie Jutrzni, w ramach kt�rego odmawia si� trzy razy wers: „Chwa�a na wysoko�ci Bogu, a na ziemi pok�j ludziom Jego upodobania” (�k 2,14) oraz dwa razy wers: „Panie, otw�rz wargi moje, a usta moje b�d� g�osi� Twoj� chwa��” (Ps 50,17), poczym odmawia si� tzw. „sze�ciopsalmie” (`εξαψαλμος), na kt�re sk�adaj� si� psalmy 3, 37, 62, 87, 102 i 142[59]. Po wielkiej ektenii poza Wielkim Postem �piewa si� wersy Ps 117, 1.11.17.22-23 z refrenem: „Panem jest B�g i objawi� si� nam. B�ogos�awiony, kt�ry idzie w imi� Pa�skie” (Ps 117, 27a.26a).W Wielkim Po�cie po wielkiej ektenii odmawia si� wersy z Iz 26, 9.11.15 z refrenem „Alleluja”.Nast�pnie poza Wielkim Postem odmawiane s� zwykle 2 katyzmy, kt�re przedzielane s� �piewem zwanym καθιστος[60] i ma�ymi ekteniami. Wyj�tek stanowi niedziela, kiedy odmawia si� 3 katyzmy na Jutrzni: 2. (Ps 9-16), 3. (Ps 17-23) i w tradycji bizantyjsko-greckiej i bizantyjsko-rumu�skiej 17. (Ps 118), a w tradycji bizantyjsko-rosyjskiej i bizantyjsko-ukrai�skiej 19. (Ps 134-142). W poniedzia�ek odmawia si� 4. (Ps 24-31) i 5. katyzm� (Ps 32-36), we wtorek 7. (Ps 46-54) i 8. (Ps 55-63), w �rod� 10. (Ps 70-76) i 11. (Ps 77-84), w czwartek 13. (Ps 91-100) i 14. (Ps 101-104), w pi�tek 19. (Ps 134-142) i 20. (Ps 143-150), w sobot� 16. (Ps 109-117) i 17. (Ps 118)[61]. W I, II, III, IV i VI tygodniu Wielkiego Postu w niedziel� odmawia si� 2. (Ps 9-16), 3. (Ps 17-23) i 17. katizm� (Ps 118), w poniedzia�ek 4. (Ps 24-31), 5. (Ps 32-36) i 6. (Ps 37-45), we wtorek 10. (Ps 70-76), 11. (Ps 77-84) i 12. (Ps 85-90), w �rod� 19. (Ps 134-142), 20. (Ps 143-150) i 1. (Ps 1-8), w czwartek 6. (Ps 37-45), 7. (Ps 46-54) i 8. (Ps 55-63), w pi�tek 13. (Ps 91-100), 14. (Ps 101-104) i 15. (Ps 105-108), w sobot� 16. (Ps 109-117) i 17. (Ps 118). W V tygodniu Wielkiego Postu w pi�tek, sobot�, niedziel� i poniedzia�ek, a w tradycji bizantyjsko-rosyjskiej i bizantyjsko-ukrai�skiej tak�e w �rod� i czwartek czyta si� te same katyzmy, co w pozosta�ych tygodniach Wielkiego Postu. W tradycji bizantyjsko-rosyjskiej i bizantyjsko-ukrai�skiej w V tygodniu Wielkiego Postu zmiana czytania katyzm dotyczy jedynie wtorku, kiedy czyta si� tylko jedn� katyzm�: 12. (Ps 85-90). Natomiast w tradycji bizantyjsko-greckiej i bizantyjsko-rumu�skiej we wtorek czyta si� 11. (Ps 77-84), 12. (Ps 85-90) i 13. katyzm� (Ps 91-100), w �rod� 20. (Ps 143-150), 1. (Ps 1-8) i 2. (Ps 9-16), w czwartek jedynie 8. katyzm� (Ps 55-63). Z kolei w Niedziel� Palmow� w tradycji bizantyjsko-rosyjskiej i bizantyjsko-ukrai�skiej czyta si� 2. (Ps 9-16) i 3. katyzm� (Ps 17-23), a w tradycji bizantyjsko-greckiej i bizantyjsko-rumu�skiej przed dwoma powy�szymi czyta si� ponadto 1. (Ps 1-8) katyzm�. W Wielki Poniedzia�ek na Jutrzni we wszystkich Ko�cio�ach tradycji bizantyjskiej czyta si� 4. (Ps 24-31), 5. (Ps 32-36) i 6. katyzm� (Ps 37-45), w Wielki Wtorek 9. (Ps 64-69), 10. (Ps 70-76) i 11. (Ps 77-84), a w Wielk� �rod� 14. (Ps 101-104), 15. (Ps 105-108) i 16. katyzm� (Ps 109-117). Od Wielkiego Czwartku a� do Soboty Wielkanocnej nie czyta si� katyzmy podczas Jutrzni. Wyj�tek stanowi w tradycji bizantyjsko-rosyjskiej i bizantyjsko-ukrai�skiej Jutrznia Wielkiej Soboty, kiedy czyta si� 17. katyzm� (Ps 118)[62].

Po katyzmach wtradycji bizantyjsko-rosyjskiej i bizantyjsko-ukrai�skiej w dzie� po oddaniu �wi�ta Podwy�szenia Krzy�a �wi�tego (22 IX) a� do dnia przed rozpocz�ciem okresu przed�wi�tecznego Bo�ego Narodzenia (19 XII) oraz od dnia po oddaniu �wi�ta Chrztu Pa�skiego (15 I) a� do Niedzieli Seropustnej (kt�ra poprzedza Wielki Post) w��cznieoraz we wszystkie �wi�ta �piewa si� tzw. polielej[63], czyli wybrane wersy z Ps 134-135[64]. Nast�pnie w niedziele i �wi�ta ma miejsce czytanie Ewangelii[65]. Przedtem jednak �piewa si� prokimenon w�asny, a po nim �piewa si� prokimenon sta�y: Ps 150, 1.6. Potem diakon wzywa: „I aby�my stali si� godnymi wys�uchania �wi�tej Ewangelii, modlimy si� do Pana Boga”, na co lud odpowiada trzykrotnym „Panie, zmi�uj si�”. Potem diakon wzywa: „m�dro��! sta�my prosto, wys�uchajmy s��w �wi�tej Ewangelii”, a g��wny celebrans b�ogos�awi lud: „pok�j wszystkim”, na co wierni odpowiadaj� „I duchowi twojemu”. Kap�an (a nie diakon!) czyta nag��wek: „Od (Mateusza, Marka, �ukasza, Jana) �wi�tej Ewangelii czytanie”. Lud odpowiada: „chwa�a Tobie, Panie, chwa�a Tobie”. Diakon wzywa: „b�d�my uwa�ni!”[66]. Nast�pnie sam kap�an (a nie diakon!) czyta Ewangeli�. W tradycji bizantyjsko-greckiej i bizantyjsko-rumu�skiej w niedziele kap�an czyta Ewangeli�, stoj�c od po�udniowej strony o�tarza, a w bizantyjsko-rosyjskiej tradycji kap�an zwr�cony w kierunku po�udniowym lub wschodnim. W pozosta�e dni kap�an czyta Ewangeli� w tradycji bizantyjsko-rumu�skiej w Kr�lewskich Drzwiach w kierunku zachodnim, czyli twarz� do ludzi, a w tradycji bizantyjsko-rosyjskiej czyta na �rodku cerkwi. W tradycji bizantyjsko-ukrai�skiej kap�an zawsze czyta Ewangeli� w Kr�lewskich Drzwiach w kierunku zachodnim[67]. Po przeczytaniu Ewangelii lud odpowiada: „chwa�a Tobie, Panie, chwa�a Tobie”.

Po Ewangelii na uroczystej Jutrzni albo po katyzmach na zwyk�ej Jutrzni odmawia si� Ps 50. Potem nast�puje druga cz�� Jutrzni, kt�ra rozpoczyna si� od tzw. kanonu, kt�ry sk�ada si� z 9 pie�ni. Ka�da z pie�ni ma swoje odniesienie do Pisma �wi�tego: pie�� 1. do kantyku Moj�esza (Wj 15, 1-19), pie�� 2. (�piewana wy��cznie w Wielkim Po�cie) do tzw. Pie�ni Proroka Pwt 32, 1-43, pie�� 3. do modlitwy Anny (1Sm 2, 1-10), pie�� 4. do modlitwy Habakuka (Ha 3, 2-19), pie�� 5. do modlitwy Izajasza (Iz 26, 9-20), pie�� 6. do modlitwy Jonasza (Jon 2, 3-10), pie�� 7. do �piewu Azariasza (Da 3, 26-56), pie�� 8. do kantyku stworze� (Da 3, 57-90), natomiast pie�� 9. i najwa�niejsza do hymn�w Magnificat (�k 1, 46-55) i Benedictus (�k 1, 68-79). Natomiast przed hymnem „Chwa�a na wysoko�ci Bogu” ko�cz�cym Jutrzni� odmawia si� Ps 148-150[68].

1.1.5. Pryma, Tercja, Seksta, Nona

Pryma zwykle odmawiana jest bezpo�rednio po Jutrzni. Z kolei Tercja i Seksta w tradycji bizantyjsko-rosyjskiej odmawiane s� zwykle przed Bosk� Liturgi�, natomiast w innych tradycjach Tercja i Seksta z zasady odmawiane s� w ci�gu dnia. Z kolei Nona jako nabo�e�stwo rozpoczynaj�ce nowy dzie� liturgiczny odmawiana jest bezpo�rednio przed Nieszporami.Jednak�e przed �wi�tem Bo�ego Narodzenia i Objawienia Pa�skiego, a tak�e w Wielki Pi�tek Pryma, Tercja, Seksta i Nona odprawiane s� razem jako jedno niezale�ne nabo�e�stwo zwane Wielkie Godziny (`αι Μεγαλαι `Ωραι)[69]. W�wczas podczas ka�dej sk�adowej godziny liturgicznej, czyli Prymy, Tercji, Seksty i Nony czyta si� prokimenon, Proroka, Aposto�a i Ewangeli�.

Podczas Prymy odmawia si� Pss 5, 89 i 100[70], po kt�rych w I, II, III, IV i VI tygodniu Wielkiego Postu we wtorek odmawia si� 13. katyzm� (Ps 91-100), w �rod� 2. (Ps 9-16), a w czwartek 9. katyzm� (Ps 64-69). W pozosta�e dni tych tygodni katyzmy nie ma. W V tygodniu Wielkiego Postu w tradycji bizantyjsko-rosyjskiej i bizantyjsko-ukrai�skiej czyta si� katyzmy tak jak w pozosta�e tygodnie Wielkiego Postu z tym wyj�tkiem, �e w poniedzia�ek czyta si� 7. katyzm� (Ps 46-54), a we wtorek w og�le nie czyta si� katyzmy. Natomiast w tradycji bizantyjsko-greckiej i bizantyjsko-rumu�skiej w V tygodniu Wielkiego Postu czyta si� jedynie we wtorek14. katyzm� (Ps 101-104) i �rod� – 3. katyzm� (Ps 17-23).Natomiast w Wielkim Tygodniu i poza Wielkim Postem katyzmy w og�le si� nie odmawia. Nast�pnie w ramach Prymy poza Wielkim Postem zawsze odmawia si� wersy z Ps 118, 133-135 i Ps 70, 8, natomiast w Wielkim Po�cie wersy z Ps 5, 2-4 z refrenem Alleluja.

Podczas Tercji odmawia si� Pss 16, 24 i 50[71], po kt�rych w I, II, III, IV i VI tygodniu Wielkiego Postu w poniedzia�ek odmawia si� 7. katyzm� (Ps 46-54), we wtorek 14. (Ps 101-104), w �rod� 3. (Ps 17-23), w czwartek 10. (Ps 70-76), w pi�tek 19. (Ps 134-142), a w sobot� i niedziel� nie odmawia si� katyzmy. W V tygodniu Wielkiego Postu w tradycji bizantyjsko-rosyjskiej i bizantyjsko-ukrai�skiej czyta si� katyzmy tak jak w pozosta�e tygodnie Wielkiego Postu z tym wyj�tkiem, �e w poniedzia�ek czyta si� 8. katyzm� (Ps 55-63), a we wtorek 13. (Ps 91-100). Natomiast w tradycji bizantyjsko-greckiej i bizantyjsko-rumu�skiej w V tygodniu Wielkiego Postu czyta si� katyzmy tak jak w pozosta�e tygodnie Wielkiego Postu z tym wyj�tkiem, �e we wtorek czyta si� 15. katyzm� (Ps 105-108), w �rod� 4. (Ps 24-31), a w czwartek 9. (Ps 64-69). Natomiast w Wielkim Tygodniu czyta si� katyzm�: w Wielki Poniedzia�ek – 7. (Ps 46-54), w Wielki Wtorek – 12. (Ps 85-90) i Wielk� �rod� – 19 (Ps 134-142). katyzma. W pozosta�e dni roku liturgicznego podczas Tercji katyzmy nie ma. Nast�pnie w ramach Tercji poza Wielkim Postem zawsze odmawia si� wersy z Ps 67, 20-21, a w Wielkim Po�cie wersy z Ps 50, 12-13 z refrenem Alleluja.

Podczas Seksty odmawia si� Pss 53, 54 i 90[72], po kt�rych w I, II, III, IV i VI tygodniu Wielkiego Postu w poniedzia�ek odmawia si� 8. katyzm� (Ps 55-63), we wtorek 15. (Ps 105-108), w �rod� 4. (Ps 24-31), w czwartek 11. (Ps 77-84), a w pi�tek 20 (Ps 143-150).W sobot� i niedziel� katyzmy nie ma. W V tygodniu Wielkiego Postu w tradycji bizantyjsko-rosyjskiej i bizantyjsko-ukrai�skiej czyta si� katyzmy tak jak w pozosta�e tygodnie Wielkiego Postu z tym wyj�tkiem, �e w poniedzia�ek czyta si� 9. katyzm� (Ps 64-69), a we wtorek 14. (Ps 101-104). Natomiast w tradycji bizantyjsko-greckiej i bizantyjsko-rumu�skiej w V tygodniu Wielkiego Postu czyta si� katyzmy tak jak w pozosta�e tygodnie Wielkiego Postu z tym wyj�tkiem, �e we wtorek czyta si� 16. katyzm� (Ps 109-117), w �rod� 5. (Ps 32-36), a w czwartek 10 (Ps 70-76). Natomiast w Wielkim Tygodniu czyta si�: w Wielki Poniedzia�ek 8. katyzm� (Ps 55-63), a w Wielki Wtorek i �rod� 20. katyzm� (Ps 143-150). W pozosta�e dni roku liturgicznego podczas Seksty katyzmy nie ma. Nast�pnie w ramach Seksty poza Wielkim Postem zawsze odmawia si� wersy z Ps 78, 8-9, a w Wielkim Po�cie wersy z Ps 54, 2.17. z refrenem Alleluja. Ponadto w Wielkim Po�cie w ramach Seksty czyta si� lectio continua czytanie z Iz, a w Wielkim Tygodniu z Ez.

Podczas Nony odmawia si� Pss 83, 84 i 85[73], po kt�rych w I, II, III, IV i VI tygodniu Wielkiego Postu w poniedzia�ek odmawia si� 9. katyzm� (Ps 64-69), we wtorek 16. (Ps 109-117), w �rod� 5. (Ps 32-36), a w czwartek 12. katyzm� (Ps 85-87). W pozosta�e dni tych tygodni katyzmy nie ma. W V tygodniu Wielkiego Postu w tradycji bizantyjsko-rosyjskiej i bizantyjsko-ukrai�skiej w poniedzia�ek czyta si� 10. katyzm� (Ps 70-76), we wtorek 15. (Ps 105-108), w �rod� 5. (32-36) a w czwartek 11. katyzm� (Ps 77-84). Natomiast w tradycji bizantyjsko-greckiej i bizantyjsko-rumu�skiej w V tygodniu Wielkiego Postu w poniedzia�ek czyta si� 9. katyzm� (Ps 64-69), we wtorek 18. (Ps 119-133), w �rod� 6. (Ps 37-45), a w czwartek 11. katyzm� (Ps 77-84).Natomiast w Wielkim Tygodniu i poza Wielkim Postem katyzmy w og�le si� nie odmawia. Nast�pnie w ramach Nony poza Wielkim Postem zawsze odmawia si� wersy z Da 3, 34-35. W Wielkim Po�cie odmawia si� wersy z Ps 118, 169-170 z refrenem Alleluja. Z kolei od poniedzia�ku do pi�tku w Wielkim Po�cie, kiedy nie sprawuje si� Boskiej Liturgii, niejako zamiast niej w ramach Nony odmawia si� „B�ogos�awie�stwa” (Mt 5, 3-12). Natomiast w tradycji bizantyjsko-rosyjskiej, bizantyjsko-ukrai�skiej i bizantyjsko-rumu�skiej po Nonie[74], odprawia si� nabo�e�stwo psalm�w typicznych, tzw. obiednic�[75], w ramach kt�rej odmawia si� antyfony typiczne (Ps 102 i 145) i „B�ogos�awie�stwa” (Mt 5, 3-12) tak jak na pocz�tku Liturgii katechumen�w[76].

2.Proklamacja S�owa Bo�ego w rocznym cyklu liturgicznym

Obecnie w bizantyjskiej tradycji liturgicznej proklamacja S�owa Bo�ego w rocznym cyklu liturgicznym w pe�nej formie zachowa�a si� jedynie podczas Liturgii �w. Jana Chryzostoma i �w. Bazylego Wielkiego i dotyczy ona jedynie Aposto�a i Ewangelii. St�d poni�ej najwi�cej miejsca zostanie po�wi�cone w�a�nie tym czytaniom. W Horologionie bowiem proklamacja S�owa Bo�ego w rocznym cyklu liturgicznym zachowa�a si� jedynie w ramach wigilii �wi�t i w Wielki Czwartek (czytania ze Starego Testamentu w ramach Nieszpor�w), na Jutrzni w niedziele i �wi�ta (czytanie Ewangelii) i Nieszporach Zmartwychwstania Pa�skiego (czytanie Ewangelii J 20, 19-25) oraz w ramach Wielkiego Postu, kiedy podczas Seksty czyta si� lectio continua Iz, a w Wielki Poniedzia�ek, Wtorek i �rod� pocz�tkowe perykopy z Ez oraz na tej samej zasadzie czyta si� Rdz i Prz podczas Nieszpor�w oraz Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w, a w Wielki Poniedzia�ek, Wtorek i �rod� pocz�tkowe perykopy z Wj i Hi oraz Ewangeli�.

Prawdopodobnie ju� w V w. uk�ad czyta� w Konstantynopolu formowa� si� pod znacznym wp�ywem tradycji jerozolimskiej. Ko�cowa faza formowania si� uk�adu czyta� podczas Boskiej Liturgii w Konstantynopolu przypada na prze�om VIII i IX w.[77] Roczny cykl liturgiczny czyta� w Boskiej Liturgii rozpoczyna si� od �wi�ta Zmartwychwstania Pa�skiego, a ko�czy na Wielkiej Sobocie. Ten�e cykl liturgiczny mo�na podzieli� na nast�puj�ce okresy: 1) od Wielkanocy do Pi��dziesi�tnicy, 2) od Pi��dziesi�tnicy do Niedzieli Seropustnej (poprzedzaj�cej Wielki Post), 3) okres Wielkiego Postu i 4) Triduum Paschalne. Jednak w ramach tych okres�w wyst�puj� r�wnie� nieruchome �wi�ta w kalendarzu liturgicznym, podczas kt�rych czyta si� w�asne czytania. Zawsze jednak podczas Boskiej Liturgii czyta si� jedynie czytanie z Aposto�a i Ewangeli�. W kontek�cie czyta� z Aposto�a nale�y przy tym zwr�ci� uwag�, �e nie czyta si� w og�le Apokalipsy �w. Jana Aposto�a, poniewa� jest to ksi�ga niezrozumia�a i wzbudzaj�ca trwog�[78].

2.1.Okres od Wielkanocy do Pi��dziesi�tnicy

W okresie od �wi�ta Zmartwychwstania Pa�skiego, czyli Paschy a� do Pi��dziesi�tnicy czyta si� lectio continua w ramach Aposto�a Dz, a w ramach Ewangelii J tak, �e w samo �wi�to Zmartwychwstania Pa�skiego podczas Boskiej Liturgii czyta si� Dz 1, 1-8 oraz J 1, 1-17. Natomiast we Wtorek Wielkanocny nie czyta si� J, ale Ewangeli� o uczniach id�cych do Emaus (�k 24, 12-35). Kolejne niedziele przypadaj�ce w tym okresie liturgicznym bior� swoje nazwy od perykop Ewangelii czytanych podczas Boskiej Liturgii. I tak 2. Niedziela po Passze (tzw. Antypascha) nazywa si� Niedziel� Tomasza (J 20, 19-31). 3. Niedziela po Passze to Niedziela o Niewiastach Nios�cych Wonno�ci (Μυροφόροι) (Mk 15, 43-16, 8). 4. Niedziela po Passze to Niedziela o Paralityku (J 5, 1-15). 5. Niedziela po Passze to Niedziela o Samarytance (J 4, 5-43). 6. Niedziela po Passze to Niedziela o �lepym od Urodzenia (J 9, 1-38). W czwartek po tej niedzieli przypada �wi�to Wniebowst�pienia Pa�skiego, w przeddzie� kt�rego nast�puje oddanie �wi�ta Zmartwychwstania Pa�skiego i ko�czy si� w ten spos�b okres wielkanocny. W �wi�to Wniebowst�pienia Pa�skiego czyta si� Dz 1, 1-12 oraz �k 24, 36-53. 7. Niedziela po Passze to Niedziela �w. Ojc�w[79], kiedy czyta si� J 17, 1-13. W sobot� przed Pi��dziesi�tnic� ko�czy si� czytanie lectio continua Dz i J: Dz 28, 1-44; J 21, 15-25. W 8. Niedziel� po Passze, czyli w Pi��dziesi�tnic�, czyta si� Dz 2, 1-11 oraz J 7, 37-52; 8,12.

2.2.Okres od Pi��dziesi�tnicy do Niedzieli Seropustnej

W okresie od Pi��dziesi�tnicy do Niedzieli Seropustnej czytania czyta si� wed�ug trzech cykli: niedzielnego, sobotniego i powszedniego (tzn. od poniedzia�ku do pi�tku). W cyklu niedzielnym w ramach czytania z Aposto�a czyta si� fragmenty z Rz, 1-2 Kor, Ga, Ef, Kol, 1-2 Tm, a perykopy z Ewangelii czyta si� z Mt i �k. W cyklu sobotnim w ramach czytania z Aposto�a czyta si� Rz, 1-2 Kor, Ga, Ef, Kol, 1 Tes i 2 Tm, a perykopy z Ewangelii czyta si� z Mt i �k. Z kolei w cyklu powszednim czytania z Aposto�a s� u�o�one wed�ug nast�puj�cego porz�dku: Rz, 1 i 2 Kor, Ga, Ef, Flp, Kol, 1 i 2 Tes, 1 i 2 Tym, Tt, Hbr, Jk, 1 i 2 P, 1, 2 i 3 J oraz Jud. Natomiast perykopy z Ewangelii w cyklu powszednim czyta si� z Mt, Mk i �k[80].

Cztery ostatnie niedziele tego okresu poprzedzaj� bezpo�rednio Wielki Post i stanowi� tzw. Przedpo�cie. Niedziele przypadaj�ce w tym okresie liturgicznym bior� swoje nazwy od perykop Ewangelii czytanych podczas Boskiej Liturgii. S� to kolejno: Niedziela o Celniku i Faryzeuszu (�k 18, 10-14) rozpoczynaj�ca Przepdpo�cie, Niedziela o Synu Marnotrawnym (�k 15, 11-32), Niedziela Mi�sopustna zwana inaczej Niedziel� o S�dzie Ostatecznym (Mt 25, 31-46) oraz poprzedzaj�ca Wielki Post Niedziela Seropustna zwana inaczej Niedziel� Przebaczenia Win (Mt 6, 14-21).

2.3.Wielki Post

Poniewa� w Wielkim Po�cie od poniedzia�ku do pi�tku nie sprawuje si� Eucharystii, dlatego te� w tym okresie liturgicznym istniej� jedynie dwa cykle czyta�: niedzielny i sobotni. W niedziele Wielkiego Postu czyta si� fragmenty z Hbr i Mk, a w 2., 4. i 5. Niedziel� Wielkiego Postu czyta si� ponadto drug� perykop� z Aposto�a wyj�t� odpowiednio z Hbr, Ef i Ga oraz fragmenty Ewangelii wyj�te odpowiednio z J, Mt i �k. W Niedziel� Palmow� czyta si� Flp 4, 4-9 i J 12, 1-13. Z kolei w soboty Wielkiego Postu opr�cz Soboty �azarza (przed Niedziel� Palmow�) czyta si� dwie perykopy Aposto�a i dwie perykopy Ewangelii. Podobnie jak w cyklu niedzielnym, pierwsza perykopa Aposto�a i Ewangelii wyj�te s� z Hbr i Mk.Natomiast druga perykopa Aposto�a to fragmenty z 2 Tm, 1 Tes, 1 Kor i Hbr. Natomiast druga perykopa Ewangelii to fragmenty z J i �k. Z kolei w 6. Sobot� Wielkiego Postu, czyli w Sobot� �azarza czyta si� jedynie Hbr 12,28-13,8 oraz J 11,1-45.

2.4.Wielki Tydzie�

Proklamacja S�owa Bo�ego w Wielkim Tygodniu jest bardzo rozbudowana. W Wielki Poniedzia�ek, Wtorek i �rod�, chocia� nie sprawuje si� Eucharystii, to jednak czyta si� perykopy z Ewangelii na Jutrzni oraz na Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w. W Wielki Poniedzia�ek na Jutrzni czyta si� Mt 21, 18-22, a na Liturgii Mt 24, 3-35. W Wielki Wtorek na Jutrzni Mt 22,15-23,28, a na Liturgii Mt 24,36-26,2. W Wielk� �rod� na Jutrzni J 12,10-50, a na Liturgii Mt 26, 6-16. Natomiast w tradycji bizantyjsko-rosyjskiej i bizantyjsko-ukrai�skiej podczas Tercji, Seksty i Nony od Wielkiego Poniedzia�ku do Wielkiej �rody czyta si� wszystkie Ewangelie do J 13,31[81].

W Wielki Czwartek na Jutrzni czyta si� �k 22, 1-39. Natomiast podczas Prymy czyta si� Jr 11, 18-23; 12, 1-5. 9-11. 14-15. Nast�pnie r�wnie� w godzinach porannych tego dnia sprawuje si� Nieszpory po��czone z Liturgi� �w. Bazylego Wielkiego. W ramach Nieszpor�w czyta si� 3 paremie: Wj 19, 10-19; Hi 38, 1-23[82]; 42, 1-5; Iz 50, 4-11. W ramach Liturgii czyta si� 1 Kor 11, 23-32 oraz Ewangeli� z�o�on� z pi�ciu perykop: Mt 26, 1-20; J 13, 3-17; Mt 26, 21-39; �k 22, 43-45[83]; Mt 26, 40-27,2. Natomiast tam, gdzie jest biskup, w Wielki Czwartek ma zwykle miejsce obrz�d umycia n�g, podczas kt�rego czyta si� J 13, 1-11. Po tym obrz�dzie czyta si� J 13, 12-17.

Na Jutrzni Wielkiego Pi�tku (w niekt�rych lokalnych Ko�cio�ach bizantyjskich odprawianej w Wielki Czwartek wieczorem) czyta si� 12 fragment�w z Ewangelii opisuj�cych wydarzenia tego dnia: 1) J 13, 31- 18,1; 2) J 18,1-28; 3) Mt 26,57-75; 4) J 18,28 – 19,16; 5) Mt 27, 3-32; 6) Mk 15, 16-32; 7) Mt 27, 33-54; 8) �k 23, 32-49; 9) J 19, 25-37; 10) Mk 15, 43-47; 11) J 19, 38-42; 12) Mt 27, 62-66. Nast�pnie w godzinach przedpo�udniowych Wielkiego Pi�tku odprawia si� Wielkie Godziny: Prym�, Tercj�, Sekst� i Non�. W ramach ka�dej z godzin liturgicznych czyta si� Proroka, Aposto�a i Ewangeli�. Na Prymie czyta si� Za 11, 10-13; Ga 6, 14-18; Mt 27, 1-56. Na Tercji czyta si� Iz 50, 4-11; Rz 5, 6-10; Mk 15, 16-41. Na Sek�cie czyta si� Iz 52, 13 – 54,1; Hbr 2, 11-18; �k 23, 32-49. Na Nonie czyta si� Jr 11, 18-23; 12, 1-5. 9-11. 14-15; Hbr 10, 19-31; J 19, 28-37. Z kolei na Nieszporach odprawianych po po�udniu czyta si� 3 paremie: Wj 33, 11-23; Hi 42, 12-17; Iz 52,13 – 54,1. Nast�pnie wyj�tkowo podczas Nieszpor�w czyta si� Aposto�a 1 Kor 1, 18 – 2,2 oraz Ewangeli� z�o�on� z pi�ciu perykop: Mt 27, 1-38; �k 23, 39-43; Mt 27, 39-54; J 19, 31-37; Mt 27, 55-61.

W Wielk� Sobot� na Jutrzni (sprawowanej w niekt�rych lokalnych Ko�cio�ach bizantyjskich w Wielki Pi�tek wieczorem) czyta si� paremi�, Aposto�a i Ewangeli�. Paremia wyj�ta z Ez 37, 1-14 m�wi o suchych ko�ciach, kt�re o�y�y, czyli o zmartwychwstaniu cia�. Z kolei Aposto� wyj�ty z 1 Kor 5, 6-8; Ga 3, 13-14 m�wi o tym, �e Chrystus zosta� z�o�ony jako nasza Pascha. Natomiast Ewangelia Mt 27, 62-66 m�wi o wydarzeniach, kt�re nast�pi�y nazajutrz po �mierci i pogrzebie Chrystusa. W godzinach przedpo�udniowych w Wielk� Sobot� sprawuje si� Nieszpory po��czone z Liturgi� �w. Bazylego Wielkiego. W ramach tych Nieszpor�w czyta si� najwi�cej paremii w ca�ym roku liturgicznym, bo a� 15. Ta liczba wskazuje, �e wigilia wielkanocna jest najwa�niejsz� wigili� roku liturgicznego. A zatem w ramach Nieszpor�w czyta si� nast�puj�ce paremie: 1) Rdz 1, 1-13; 2) Iz 60, 1-16; 3) Wj 12, 2-11; 4) Jon 1,1 – 4,11; 5) Joz 5, 10-15; 6) Wj 13, 20 – 15,1a wraz ze �piewem pie�ni Wj 15, 1b-19; 7) So 3, 8-15; 8) 1 Krl 17, 8-23; 9) Iz 61, 10 – 62,5; 10) Rdz 22, 1-18; 11) Iz 61, 1-9; 12) 2 Krl 4, 8-37; 13) Iz63,11- 64,5; 14) Jr 31, 31-34; 15) Da 3, 1-56 wraz ze �piewem pie�ni Da 3, 57-88b. Te czytania Starego Testamentu ko�cz� Nieszpory, kt�re niepostrze�enie rozpoczynaj� Liturgi� �w. Bazylego Wielkiego. Ta Liturgia Wielkiej Soboty ma na wskro� charakter chrzcielny. Na pocz�tku Liturgii zamiast Trisagionu �piewa si� „Wy, kt�rzy�cie w Chrystusie zostali ochrzczeni, w Chrystusa przyoblekli�cie si�” (Ga 3,27). Nast�pnie �piewa si� prokimenon z Ps 65, 4.1-2. Potem czyta si� Aposto�a z Rz 6, 3-11, kt�ry m�wi o chrzcie jako zanurzeniu w �mier� i zmartwychwstanie Chrystusa. Po Apostole wyj�tkowo nie �piewa si� Alleluja, ale Ps 81,8.1-7, podczas kt�rego duchowni zmieniaj� szaty z ciemnych na bia�e. W bia�ych szatach diakon, a je�li go nie ma, sam kap�an, czyta Ewangeli� z Mt 28, 1-20, kt�ra nie tylko m�wi o zmartwychwstaniu Chrystusa, ale r�wnie� o Jego nakazie, aby czyni� Mu uczni�w, chrzcz�c ich w imi� Ojca i Syna, i Ducha �wi�tego (Mt 28,19)[84]. Wieczorem w Wielk� Sobot� czyta si� ca�� ksi�g� Dziej�w Apostolskich.

2.5.Nieruchome �wi�ta w kalendarzu liturgicznym

W bizantyjskiej tradycji liturgicznej rok liturgiczny rozpoczyna si� zawsze 1. wrze�nia (tzw. indykt), poniewa�tego dnia rozpoczyna� si� r�wnie� rok liturgiczny w Bizancjum. Dni roku liturgicznego podzielone s� z kolei na nast�puj�ce kategorie: wielkie �wi�ta, �rednie �wi�ta pierwszej i drugiej klasy, ma�e �wi�ta pierwszej i drugiej klasy oraz dni powszednie. W �wi�ta wielki i �rednie w ramach wigilii czyta si� paremie na Nieszporach, a na Jutrzni Ewangeli�. W ramach �rednich �wi�t, a czasem nawet w ramach ma�ych �wi�t, na Liturgii czyta si� r�wnie� w�asne czytania, kt�re jednak nie znosz� czyta� z dnia, tak �e czyta si� 2 Aposto�y i 2 Ewangelie. Natomiast w ramach wielkich �wi�t czyta si� tylko czytania w�asne. Najwa�niejszymi nieruchomymi �wi�tami roku liturgicznego s� �wi�ta Pa�skie i maryjne: Narodzenie Bogurodzicy (8 IX), Podwy�szenie Krzy�a �wi�tego (14 IX), Wej�cie do �wi�tyni Bogurodzicy (21 XI), Narodzenie Chrystusa (25 XII), Objawienie Pa�skie (6 I), Spotkanie Pa�skie (2 II), Zwiastowanie Naj�wi�tszej Bogurodzicy (25 III), Przemienienie Pa�skie (6 VIII) i Za�ni�cie Naj�wi�tszej Bogurodzicy (15 VIII). Wielkim �wi�tem jest te� Narodzenie (24 VI) i �ci�cie G�owy (29 VIII) �w. Jana Poprzednika i Chrzciciela oraz �wi�to �w. Aposto��w Piotra i Paw�a (29 VI)[85]. Spo�r�d nieruchomych �wi�t najbardziej rozbudowan� proklamacj� S�owa Bo�ego posiadaj� �wi�ta Narodzenia Chrystusa oraz Objawienia Pa�skiego[86].

3.Proklamacja S�owa Bo�ego podczas sprawowania sakrament�w

Proklamacja S�owa Bo�ego w bizantyjskiej tradycji liturgicznej towarzyszy r�wnie� sprawowaniu sakrament�w.S�owo Bo�e proklamowane podczas sprawowania sakrament�w chrztu i bierzmowania nawi�zuje do Wielkiej Soboty. Po udzieleniu sakramentu obydwu tych sakrament�w �piewa si� „Wy, kt�rzy�cie w Chrystusie zostali ochrzczeni, w Chrystusa przyoblekli�cie si�” (Ga 3,27). Nast�pnie �piewa si� prokimenon z Ps 26, 1. Potem czyta si� Aposto�a z Rz 6, 3-11, kt�ry m�wi o chrzcie jako zanurzeniu w �mier� i zmartwychwstanie Chrystusa. Po Apostole kap�an czyta Ewangeli� z Mt 28, 16-20 o nakazie chrztu. Z kolei podczas sakramentu ma��e�stwa w modlitwach wspomina si� wiele przyk�adnych postaci z Pisma �wi�tego �yj�cych w ma��e�stwie. Po zawarciu sakramentu czyta si� prokimenon z Ps 20, 6-7, Aposto� Ef 5, 20-23 i Ewangeli� J 2, 1-11 o weselu w Kanie Galilejskiej. Najbardziej jednak rozbudowana proklamacja S�owa Bo�ego ma miejsce podczas sprawowania sakramentu namaszczenia chorych. Pe�ny obrz�d przewiduje udzia� siedmiu kap�an�w, kt�rzy po kolei udzielaj� chorej osobie tego sakramentu. Przed ka�dym jednak namaszczeniem czyta si� prokimenon, Aposto�a i Ewangeli�. W pe�nym obrz�dzie przewidziano zatem 7 czyta� z Aposto�a i Ewangelii: 1) Jk 5, 10-16; �k 10, 25-37; 2) Rz 15, 1-7; �k 19, 1-10; 3) 1 Kor 12,27 – 13,8; Mt 10, 1.5-8; 4) 2 Kor 6,16 – 7,1; Mt 8, 14-23; 5) 2 Kor 1, 8-11; Mt 25, 1-13; 6) Ga 5, 22 – 6,2; Mt 20, 21-28; 7) 1 Tes 5, 14-23; Mt 9, 9-13[87].

Zako�czenie

Po powy�szym syntetycznym przybli�eniu proklamacji S�owa Bo�ego w bizantyjskiej tradycji liturgicznej z pewno�ci� mo�na stwierdzi�, i� wszystkie celebracje s� wr�cz przepe�nione tre�ciami wyj�tymi z Pisma �wi�tego. Co wi�cej, ilo�� i obj�to�� tych tre�ci z pewno�ci� ma wp�yw na d�ugo�� nabo�e�stw. Przyczyn� takiego kondensowania tre�ci biblijnych jest r�wnie� fakt, i� cykl czyta� liturgicznych jest jednoroczny, a ca�y Psa�terz czyta si� w przeci�gu tygodnia. Z drugiej strony zauwa�a si�, �e pomimo tak wielkiego nasycenia tre�ciami z Pisma �wi�tego wszystkich celebracji, chrze�cijanin tradycji bizantyjskiej uczestnicz�cy nawet we wszystkich nabo�e�stwach cyklu dobowego i rocznego nie ma mo�liwo�ci zapoznania si� z tre�ci� znacznej wi�kszo�ci ksi�g Starego Testamentu. Je�eli natomiast uczestniczy jedynie w niedzielnej Eucharystii, to praktycznie nie ma on w�wczas �adnej mo�liwo�ci wys�uchania czyta� z ksi�g Starego Testamentu. Z drugiej strony tre�� bizantyjskich tekst�w liturgicznych wymaga dobrej znajomo�ci ca�ego Pisma �wi�tego. A zatem w celu zapoznania si� z tre�ci� Starego Testamentu i ksi�gi Apokalipsy �w. Jana, kt�rej w og�le nie czyta si� podczas sprawowania nabo�e�stw, chrze�cijanin tradycji bizantyjskiej musi podj�� prywatn� lektur� tych ksi�g. Ponadto por�wnuj�c bizantyjsk� tradycj� liturgiczn� z �aci�sk�, daje si� zauwa�y� w tej pierwszej brak odpowiednika Godziny Czyta� w ramach Horologionu. Niemniej jednak dla chrze�cijanina tradycji �aci�skiej wy�ej przedstawiony spos�b proklamacji S�owa Bo�ego mo�e sta� si� okazj� ku docenieniu roli Pisma �wi�tego podczas celebracji, kt�re �ci�le zwi�zane jest z tekstami liturgicznymi oraz sprawowaniem sakrament�w. Ponadto chrze�cijanin tradycji �aci�skiej w tym kontek�cie b�dzie m�g� lepiej pozna� histori� samego proklamowania S�owa Bo�ego oraz jeszcze bardziej doceni� wsp�lnotowe czytanie Pisma �wi�tego nie tylko podczas Eucharystii, ale r�wnie� podczas sprawowania Liturgii Godzin, a zw�aszczaw ramach wigilii wielkich �wi�t, a nie tylko z racji Wigilii Paschalnej.

Summary

Reforma liturgii S�owa Bo�ego po Vaticanum II w praktyce dotyczy jedynie Ko�cio�a rzymskokatolickiego, a nie ma zastosowania do katolickich Ko�cio��w wschodnich, w tym liturgicznej tradycji bizantyjskiej. St�d dla chrze�cijan Ko�cio�a �aci�skiego podj�cie tego tematu proklamacji S�owa Bo�ego w bizantyjskiej tradycji liturgicznej mo�e sta� si� okazj� z jednej strony do wyeksponowania bogactwa i walor�w tego rodzaju proklamacji S�owa, z drugiej strony natomiast do zastanowienia si� nad tym, czy nie nale�a�oby temu przepowiadaniu nada� nowej jako�ci, kt�ra odpowiada�aby wymogom wsp�czesnego �wiata.

Proklamacja S�owa Bo�ego w bizantyjskiej tradycji liturgicznej ma miejsce we wszystkich nabo�e�stwach dobowego cyklu liturgicznego, na kt�ry sk�ada si� w pierwszym rz�dzie Boska Liturgia, czyli Eucharystia, a nast�pnie Horologion, czyli Liturgia Godzin. St�d przedstawiaj�c og�ln� struktur� poszczeg�lnych nabo�e�stw, przybli�ona zosta�a proklamacja S�owa Bo�ego w Liturgii �w. Jana Chryzostoma, Liturgii �w. Bazylego Wielkiego, Liturgii �w. Jakuba Aposto�a, Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w (The Liturgy of the Presanctified), Nieszporach, Komplecie, Godzinie P�nocnej, Jutrzni, Prymie, Tercji, Sek�cie i Nonie.

W bizantyjskiej tradycji liturgicznej proklamacja S�owa Bo�ego w rocznym cyklu liturgicznym w pe�nej formie zachowa�a si� jedynie podczas Liturgii �w. Jana Chryzostoma i �w. Bazylego Wielkiego. Ten�e cykl liturgiczny mo�na podzieli� na cztery okresy: od Wielkanocy do Pi��dziesi�tnicy, od Pi��dziesi�tnicy do Niedzieli Seropustnej (Cheese Sunday) (poprzedzaj�cej Wielki Post), okres Wielkiego Postu i Triduum Paschalne. W ramach tych okres�w wyst�puj� r�wnie� nieruchome �wi�ta w kalendarzu liturgicznym, podczas kt�rych czyta si� w�asne czytania. Natomiast w Horologionie proklamacja S�owa Bo�ego w rocznym cyklu liturgicznym zachowa�a si� jedynie w ramach wigilii �wi�t i w Wielki Czwartek, na Jutrzni w niedziele i �wi�ta i Nieszporach Zmartwychwstania Pa�skiego oraz w ramach Wielkiego Postu i Wielkiego Tygodnia. Proklamacja S�owa Bo�ego w bizantyjskiej tradycji liturgicznej towarzyszy r�wnie� sprawowaniu sakrament�w. Konkluduj�c, nale�y jednak stwierdzi�, i� chrze�cijanin tradycji bizantyjskiej uczestnicz�cy nawet we wszystkich nabo�e�stwach cyklu dobowego i rocznego nie ma mo�liwo�ci zapoznania si� z tre�ci� znacznej wi�kszo�ci ksi�g Starego Testamentu ani z ksi�g� Apokalipsy �w. Jana Aposto�a. Ponadto daje si� zauwa�y� brak odpowiednika �aci�skiej Godziny Czyta� w ramach bizantyjskiego Horologionu. Niemniej jednak dla chrze�cijanina tradycji �aci�skiej bizantyjski model proklamacji S�owa Bo�ego mo�e sta� si� okazj� ku docenieniu roli Pisma �wi�tego podczas celebracji, kt�re �ci�le zwi�zane jest z tekstami liturgicznymi oraz sprawowaniem sakrament�w.



[1] Konstytucja o Liturgii Sacrosanctum Concilium, 51 w: Sob�r Watyka�ski II. Konstytucje, dekrety, deklaracje, Pallotinum, Pozna� 1967, s. 53.

[2] S�owo proskomidia pochodzi od greckiego `η προσκομιδή, kt�re oznacza ofiarowanie. Z kolei termin prothesis (`η προθεσις) oznacza przedstawienie, przed�o�enie czego�.

[3] Por. Janusz Czerski, Boska Liturgia �w. Jana Chryzostoma. Wprowadzenie liturgiczno-biblijne do Liturgii eucharystycznej Ko�cio�a wschodniego, Wydzia� Teologiczny Uniwersytetu Opolskiego, Opole 1998, s.65-78.

[4] Nazwa ta zosta�a przej�ta z Ko�cio�a zachodniego oko�o IX w. Obecnie w niekt�rych publikacjach liturgicznych mo�na r�wnie� spotka� okre�lenia Liturgia s�owa albo Liturgia homiletyczno-dydaktyczna. Por. Мелетій С. Соловій, Божественна Літургія, “Свічадо”, Львів 1999, s. 188.

[5] Por. odno�niki biblijne umieszczone w przypisach do Anafor bizantyjskiej tradycji liturgicznej w: Henryk Paprocki (opr.), Wieczerza mistyczna. Anafory eucharystyczne chrze�cija�skiego Wschodu, PAX, Warszawa 1988, s.125-149.

[6] Tam�e, s.129.

[7] Na ten temat zob. Frans van de Paverd, Zur Geschichte der Messeliturgie in Antiocheia und Konstantinopel gegen Ende des vierten Jahrhunderts. Analyse der Quellen bei Johannes Chrysostomos, Pontificium Institutum Orientalium Studiorum, Roma 1970, ss.572.

[8]Михаил Арранц О.И., Евхарисия Востока и Запада, Руссикум, Рим 1998, s. 72.

[9] W bizantyjskiej terminologii liturgicznej s�owo „Aposto�” oznacza zar�wno ksi�g� liturgiczn� zawieraj�c� Dzieje Apostolskie oraz Listy apostolskie jak r�wnie� sam� perykop� wyj�t� z Dziej�w Apostolskich b�d� z List�w apostolskich. Odpowiednikiem tego s�owa w liturgii �aci�skiej jest Episto�a. W dalszej cz�ci niniejszego artyku�u w takim w�a�nie znaczeniu b�dzie r�wnie� u�ywane s�owo „Aposto�”.

[10]М. Арранц О.И., dz. cyt., s.72.

[11] Tam�e, s.71.

[12]М. Арранц О.И., dz. cyt., s.74; F. van de Paverd, dz. cyt., s. 428-444.

[13] Trisagion (z gr. Τρισάγιον albo `o τρισάγιος `ύμνος - potrzykro� �wi�ty) to hymn „�wi�ty Bo�e, �wi�ty Mocny, �wi�ty Nie�miertelny, zmi�uj si� nad nami”.

[14]М. Арранц О.И., dz. cyt., s. 74-75.

[15] Tam�e, s. 76-77.

[16] W niniejszym artykule numeracja psalm�w podawana jest za Septuagint�, poniewa� Septuaginta jest biblijnym tekstem �r�d�owym Starego Testamentu dla bizantyjskiej tradycji liturgicznej.

[17] Por. John F. Baldovin SJ, The Urban Character of Christian Worship. The Origins, Development, and Meaning of Stational Liturgy, Pontificium Institutum Studiorum Orientalium, Roma 1987, s.214-218; por. J. Czerski, dz. cyt., s.86; por. Juan Mateos SJ, La C�l�bration de la Parole dans la Liturgie Byzantine. Etude historique, Pontificium Institutum Studiorium Orientalium, Roma 1971, s.7.

[18] J. Mateos SJ,dz. cyt., s. 48 i 130-131; М. Арранц О.И., dz. cyt., s.77.

[19] Enarxis(‘εναρξις)to pierwsza cz�� Liturgii katechumen�w rozpoczynaj�ca si� od s��w kap�ana „B�ogos�awione jest Kr�lestwo”, a ko�cz�ca si� Ma�ym Wej�ciem, czyli procesj� z Ewangeliarzem; por. Petre Vintilescu, Liturghierul explicat, Editura Institutului Biblic i de Misiune al Bisericii Ortodoxe Rom�ne, Bucure�ti 1998, s. 163.

[20] Ektenia (od greckiego ‘εκτεινω – rozci�gam, wyd�u�am) – litania zawieraj�ca pro�by zanoszone przez diakona, na kt�re lud odpowiada „Panie, zmi�uj si�” albo „Racz da�, Panie”. Ektenia wielka (`η μεγαλη συναπτη) zwana te� ekteni� pokoju (‘ειρηνικά) umiejscowiona jest obecnie na pocz�tku Liturgii katechumen�w w Liturgii �w. Jana Chryzostoma oraz w Liturgii �w. Bazylego Wielkiego, a tak�e na pocz�tku jutrzni i nieszpor�w.

[21] W rycie bizantyjsko-ukrai�skim zwykle w ramach skr�cenia Liturgii hymn „Jednorodzony Synu” �piewa si� po pierwszym psalmie, poniewa� opuszcza si� drugi psalm. Natomiast Melchici �piewaj� tylko trzeci psalm: por. J. Czerski, dz. cyt., s. 86.

[22] We wszystkich Ko�cio�ach lokalnych tradycji bizantyjskiej zar�wno w niedziele i �wi�ta jak i w dni powszednie zwykle nie �piewa si� ca�ego psalmu, a jedynie kilka pierwszych wers�w danego psalmu.

[23]Константин Никольский, Пособіе къ изученію устава богослуженія Православной Церкви, Санкт-Петербург 1900, государственная типографiя, s. 389-394; J. Mateos SJ, dz. cyt., s.46-57; 62-71; Paul Evdokimov, Prawos�awie, PAX, Warszawa 1964, s.286.

[24]Прийдіте поклонімся. Молитовник, “Свічадо”, Львів 1998, s. 343-351.

[25] Kontakion to kr�tki hymn ku czci �wi�tego lub �wi�ta.

[26] Liturghier, Editura Institului Biblic �i de Misiune al Bisericii Ortodoxe Rom�ne, Bucure�ti 2000, s. 127-129.

[27]К. Никольский, dz. cyt., s. 394-396; J. Mateos SJ, dz. cyt., s. 62-71.

[28] S�owo prokimenon z j�zyka greckiego το προκειμενον oznacza dos�ownie to, co znajduje si� przed czym�.

[29]М.С. Соловій, dz. cyt., s.263.

[30] �piew Alleluja poprzedza proklamacj� Ewangelii tak�e w Wielkim Po�cie. Jedynie raz w roku, w Wielk� Sobot� podczas Liturgii �w. Bazylego Wielkiego przed Ewangeli� nie �piewa si� Alleluja, ale Ps 81,8.1-7.

[31] Pe�ny tekst tej modlitwy w j�zyku polskim zob. J. Czerski, dz. cyt., s. 92.

[32] W niekt�rych Ko�cio�ach diakon prosi o b�ogos�awie�stwo w spos�b uroczystyi publiczny po �piewie Alleluja (np. tradycja bizantyjsko-rosyjska oraz bizantyjsko-ukrai�ska), a w innych podczas �piewu Alleluja podobnie jak w obrz�dku �aci�skim (np. tradycja bizantyjsko-grecka i bizantyjsko-rumu�ska).

[33] Je�li jest drugi diakon, to on wypowiada to wezwanie, a je�li nie ma drugiego diakona, to wypowiada je sam kap�an: por. К. Никольский, dz. cyt., s. 410. W tradycji bizantyjsko-greckiej po wezwaniu “Od (Mateusza, Marka, �ukasza, Jana) �wi�tej Ewangelii czytanie”, najpierw padaj� s�owa “b�d�my uwa�ni”, a potem odpowied� wiernych “chwa�a Tobie, Panie, chwa�a Tobie”: por. ‘Aνθολογιον των `ιερων ‘ακολουθιων του `ολου ‘ενιαυτου, τομος Α’,‘εκδοσεις „Ορθοδοξος Κυψελη”, Θεσσαλονικη 1992, s. 299. Dalej: ‘Aνθολογιον.

[34] Por. `Η Θεια Λειτουργια του ‘εν `αγιοις πατρος `υμων ‘Ιωαννου του Χρυσοστομου, Oxford University Press, Oxford 1995, s.xv.

[35] Por. Robert F. Taft SJ, A History of the Liturgy of St. John Chrisostom, volume II: The Great Entrance. A history of the Transfer of the Gifts and the other Pre-anaphoral Rites, Pontificium Institutum Studiorum Orientalium, Roma 1978, s. 323.

[36] Por. H. Paprocki (opr.), dz. cyt., s. 139.

[37]Божественная Литургiя Святаго Апостола Iакова брата Божiя, фотолiтографiя криптоферрацкой обители, Римъ 1970, s. 105.

[38] Liturgia �w. Jakuba Aposto�a jest odprawiana w Jerozolimie i na wyspie Ksantos niezwykle rzadko, najcz�ciej w samo wspomnienie �w. Jakuba (23 pa�dziernika). W Polsce Liturgia �w. Jakuba jest odprawiana co roku we wspomnienie tego� �wi�tego w prawos�awnej katedrze �w. Marii Magdaleny w Warszawie.

[39]М. Арранц О.И., dz. cyt., s. 70-71.

[40] W liturgii �w. Jakuba Aposto�a proskomidia jest bardzo prostym obrz�dem: kap�an nie odmawiaj�c �adnych modlitw, umieszcza chleb eucharystyczny (prosfor�) na patenie (dyskosie) i wlewa wino i odrobin� wody do kielicha. Na paten� (dyskos) nie stawia si� gwiazdy, a dar�w ani nie przykrywa si� pokrowcami, ani si� ich nie okadza. Po proskomidii nast�puj� cztery modlitwy wst�pne: pierwsza z nich odmawiana jest po cichu przez celebransa, a trzy nast�pne g�o�no. Pierwsza z tych trzech modlitw uwa�ana jest za pocz�tek Liturgii katechumen�w.Podczas ostatniej modlitwy celebrans okadza o�tarz trzy razy. Por. Божественная Литургiя Святаго Апостола Iакова брата Божiя, s. 11-15.

[41] Chodzi tu o ksi�g� liturgiczn� zawieraj�c� albo ca�y Stary Testament, albo perykopy ze Starego Testamentu czytane podczas Liturgii. Obecnie w bizantyjskiej tradycji liturgicznej ta ksi�ga liturgiczna de facto nie istnieje ze wzgl�du na zarzucenie czytania Starego Testamentu podczas Liturgii od VIII w. Obecnie w bizantyjskiej terminologii liturgicznej s�owo Prorok oznacza perykop� czytan� ze Starego Testamentu. W dalszej cz�ci niniejszego artyku�u w takim w�a�nie znaczeniu b�dzie r�wnie� u�ywane s�owo „Prorok”.

[42] Obecnie w bizantyjskiej tradycji liturgicznej katedra biskupa jest umieszczona albo w nawie przy �cianie w kierunku p�nocnym (tradycja bizantyjsko-grecka i bizantyjsko-rumu�ska), albo na �rodku �wi�tyni w kierunku wschodnim (tradycja bizantyjsko-s�owia�ska).

[43] Prawdopodobnie hymn ten jest zosta� p�niej dodany do Liturgii �w. Jakuba Aposto�a pod wp�ywem rozpowszechnionej Liturgii �w. Jana Chryzostoma.

[44] Por. J. Czerski, dz. cyt., s. 92 i przypis 31.

[45]Божественная Литургiя Святаго Апостола Iакова брата Божiя, s. 18-25.

[46] S�owo katyzma (καθισμα - siedzenie) pochodzi od greckiego καθίζω – siada�, posadzi�. Chodzi o to, �e podczas czytania katyzmy mo�na siedzie�. Por. ‘Aνθολογιον, τομος Α’, wyd. cyt., s. 26 i 33.

[47] W�a�ciwie pierwszym nabo�e�stwem rozpoczynaj�cym nowy dzie� liturgiczny jest Nona, ale nie ma ona tak wielkiego znaczenia jak Nieszpory. Co wi�cej, w wielu Ko�cio�ach lokalnych (poza monasterami) zasadniczo nie odmawia si� Nony, a je�eli si� j� odmawia, to zwykle bezpo�rednio przed Nieszporami.

[48] Wyj�tek stanowi� Nieszpory odprawiane w Tygodniu Wielkanocnym. W�wczas zamiast Ps 103 na pocz�tku �piewa si� wersy z Ps 67, 2-4a; 117, 24 z refrenem troparionu, czyli g��wnego hymnu �wi�ta Zmartwychwstania Pa�skiego. Ponadto w samo �wi�to Zmartwychwstania podczas Nieszpor�w czyta si� Ewangeli� J 20, 19-25.

[49] Por. Konstanty Bondaruk, Nauka o nabo�e�stwach prawos�awnych, wydanie prawos�awnej diecezji bia�ostocko-gda�skiej, Bia�ystok 1987, s. 72; por. P. Vintilescu, dz. cyt., s. 43-45.

[50] Numeracja tygodni liturgicznych w rycie bizantyjskim jest odwrotna ni� w rycie �aci�skim. I tydzie� Wielkiego Postu oznacza tydzie� przed I Niedziel� Wielkiego Postu, a np. VI tydzie� Wielkiego Postu oznacza tydzie� przed Niedziel� Palmow�.

[51] R�nica w czytaniu katyzm pomi�dzy tradycj� bizantyjsko-greck� i bizantyjsko-rumu�sk� a bizantyjsko-rosyjsk� i bizantyjsko ukrai�sk� w V tygodniu Wielkiego Postu wynika z tego, �e Grecy i Rumuni Jutrzni� z kanonem pokutnym �w. Andrzeja z Krety odmawiaj� zwykle w czwartek rano, a Rosjanie i Ukrai�cy w �rod� wieczorem.

[52] Ioan Vasile Botiza, Cartea Psalmilor, „Quo vadis”, Cluj-Napoca 2000, s. 170-172.

[53] Je�eli podczas Nieszpor�w albo podczas Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w b�dzie czytana Ewangelia, w�wczas nie wnosi si� kadzielnicy, ale Ewangeliarz jak na Liturgii �w. Jana Chryzostoma i Liturgii �w. Bazylego Wielkiego.

[54] S�owo „paremia” z j�zyka greckiego παροιμια oznacza przypowie�� lub przys�owie.

[55] W �wi�to Zwiastowania NMP na Nieszporach w tradycji bizantyjsko-greckiej czyta si� 3 czytania, w tradycji bizantyjsko-rosyjskiej 4 czytania, w tradycji bizantyjsko-ukrai�skiej 5 czyta�, a w tradycji bizantyjsko-rumu�skiej 6 czyta� ze Starego Testamentu. Natomiast w Wielki Czwartek w ramach Nieszpor�w po��czonych z Liturgi� �w. Bazylego Wielkiego czyta si� 3 czytania ze Starego Testamentu , a w tradycji bizantyjsko-rumu�skiej tylko jedno czytanie ze Starego Testamentu; por. Ene Brani�te, Liturgica general�, Editura Institutului Biblic �i de misiune al Bisericii Ortodoxe Rom�ne, Bucure�ti 1993, s. 741; ‘Aνθολογιον, τομος Α’, wyd. cyt., s. 774-776.

[56] Por. E. Brani�te, dz. cyt., s. 736.

[57] ‘Aνθολογιον, τομος Α’, wyd. cyt., s. 246-284.

[58] Tam�e, s. 50-82.

[59] Wyj�tek stanowi Jutrznia odprawiana w Tygodniu Wielkanocnym. W�wczas na pocz�tku Jutrzni od razu �piewa si� wersy z Ps 67, 2-4a; 117, 24 z refrenem troparionu, czyli g��wnego hymnu �wi�ta Zmartwychwstania Pa�skiego.

[60]καθιστος – scs. седален – tekst liturgiczny, podczas czytania kt�rego zezwala si� wiernym na s�uchanie go w postawie siedz�cej.

[61] W tradycji bizantyjsko-rosyjskiej i bizantyjsko-ukrai�skiej w dzie� po oddaniu �wi�ta Podwy�szenia Krzy�a �wi�tego (22 IX) a� do dnia przed rozpocz�ciem okresu przed�wi�tecznego Bo�ego Narodzenia (19 XII) oraz od dnia po oddaniu �wi�ta Chrztu Pa�skiego (15 I) a� do Niedzieli Seropustnej (kt�ra poprzedza Wielki Post) w��cznie w niedziele zamiast 19. katyzmy (Ps 134-142) czyta si� 17. (Ps 118). Natomiast od poniedzia�ku do czwartku czyta si� trzy katyzmy: dwie jak wy�ej oraz trzeci�, dodatkow�: w poniedzia�ek 6. (Ps 37-45), we wtorek 9. (Ps 64-69), w �rod� 12. (Ps 85-90), w czwartek 15. (Ps 105-108); por. I.V. Botiza, dz. cyt., s. 170.

[62] I.V. Botiza, dz. cyt., s. 171-173.

[63] Polielej pochodzi od greckiego πολυελεος, czyli dos�ownie „bogaty w mi�osierdzie” (od πολυς – liczny, ‘ελεος – mi�osierdzie). Nazwa pochodzi od wchodz�cego w sk�ad polielejuPs 135, w kt�rym jak refren powtarzaj� si� s�owa: „Bo na wieki Jego mi�osierdzie”.

[64] W tradycji bizantyjsko-ukrai�skiej jest to Ps 134, 1-2.13.21; 135, 1.6.24.26. W tradycji bizantyjsko-rosyjskiej jest to zwykle Ps 134, 1.21; 135, 1.26. Natomiast w wielu monasterach �piewa si� te psalmy w ca�o�ci. Z kolei zar�wno w tradycji bizantyjsko-rosyjskiej jak i bizantyjsko-ukrai�skiej w Niedziel� o Synu Marnotrawnym (2 Niedziela Przedpo�cia) oraz w Niedziel� Mi�sopustn� (3 Niedziela Przedpo�cia) oraz w Niedziel� Seropustn� (poprzedzaj�c� Wielki Post) po Ps 134-135 �piewa si� ponadto Ps 136: „Nad rzekami Babilonu”; por. Ісидор Дольницький, Типик Української Католицької Церкви, Видавництво ОО.Василіян, Рим 1992, s. 319; por. К. Никольский, dz. cyt., s. 291-292.

[65] W niedziele czyta si� jedn� z 11 perykop m�wi�cych o zmartwychwstaniu Chrystusa: 1. Mt 28,16-20; 2. Mk 16,1-8; 3. Mk 16,9-20; 4. �k 24,1-12; 5. �k 24, 12-35; 6. �k 24,36-53; 7. J 20,1-10; 8. J 20,11-18; 9. J 20,19-31; 10. J 21,1-14; 11. J 21,15-25. Perykopy te tworz� ci�g�y cykl tak, �e co 11 niedziel cykl powtarza si�. W �wi�ta czyta si� w�asn� perykop� Ewangelii.

[66]W tradycji bizantyjsko-greckiej podobnie jak w Liturgii �w. Jana Chryzostoma i Liturgii �w. Bazylego Wielkiego po wezwaniu “Od (Mateusza, Marka, �ukasza, Jana) �wi�tej Ewangelii czytanie”, najpierw padaj� s�owa “b�d�my uwa�ni”, a potem odpowied� wiernych “chwa�a Tobie, Panie, chwa�a Tobie”: por. ‘Aνθολογιον, τομος Α’,wyd. cyt., s. 103.

[67] Liturghier, wyd. cyt., s. 84; К. Никольский, dz. cyt., s. 297-298; І. Дольницький, dz. cyt., s.32

[68] Por. Aleksander Mie�, Sakrament, S�owo, obrz�d, „Sebaot”, �uk�w 1992, s. 36-37; El�bieta Przyby�, Prawos�awie, Znak, Krak�w 2000, s. 113.

[69] W takiej sytuacji Pryma nie jest odprawiana bezpo�rednio po Jutrzni, a Nona bezpo�rednio przed Nieszporami.

[70] Podczas Prymy w ramach „Wielkich Godzin” przed Bo�ym Narodzeniem odmawia si� Pss 5, 44 i 45, przed Objawieniem Pa�skim Pss 5, 22 i 26, a w Wielki Pi�tek Pss 5, 2 i 21.

[71] Podczas Tercji w ramach „Wielkich Godzin” przed Bo�ym Narodzeniem odmawia si� Pss 66, 86 i 50, przed Objawieniem Pa�skim Pss 28, 41 i 50, a w Wielki Pi�tek Pss 34, 108 i 50.

[72] Podczas Seksty w ramach „Wielkich Godzin” przed Bo�ym Narodzeniem odmawia si� Pss71, 131 i 90, przed Objawieniem Pa�skim Pss 73, 76 i 90, a w Wielki Pi�tek Pss 53, 139 i 90.

[73] Podczas Nony w ramach „Wielkich Godzin” przed Bo�ym Narodzeniem odmawia si� Pss 109, 110 i 85, przed Objawieniem Pa�skim Pss 92, 113 i 85, a w Wielki Pi�tek Pss 68, 69 i 85.

[74] Por. Часослов, Синодальная Типографiя, Варшава 1925, s.48-53; Liturghier, wyd. cyt., s. 263; Служебник, Tипографiя криптоферратскiя обители, Римъ 1983, s. 410, Лiтургкон сiесть Служебник, фотолiфографiя Г.Д.Ц., Римъ 1952, s. 403; por. К. Никольский, dz. cyt., s. 588-589.

[75] Obiednica (scs. обедница) to nabo�e�stwo odprawiane zamiast Boskiej Liturgii. Je�li obiednic� trzeba by dla powa�nej przyczyny sprawowa� poza Wielkim Postem, w�wczas odprawia si� j� po Sek�cie. Por. К. Никольский, dz. cyt., s. 365-369.

[76] ‘Aνθολογιον, τομος Α’, wyd. cyt., s. 178-209; Часослов, wyd. cyt. s.37-87; I.V. Botiza, dz. cyt., s. 171-172.

[77] R. Taft SJ, dz. cyt., s. 71; J. Czerski, dz. cyt., s. 93.

[78] Por. E. Branite, dz. cyt., s. 738.

[79] Chodzi tutaj o Ojc�w I Soboru Nicejskiego. Natomiast Ewangelia odczytywana w ten dzie� to modlitwa Chrystusa w Ogr�jcu za swoich uczni�w.

[80] Por. J. Czerski, dz. cyt., s. 94.

[81]К. Никольский, dz. cyt., s. 606.

[82] W tradycji bizantyjsko-greckiej czyta si� Hi 38, 1-21; 42, 1-5; por. ‘Aνθολογιον, τομος Α’, wyd. cyt., s. 1180.

[83] W tradycji bizantyjsko-greckiej wers 45. opuszcza si�; por. ‘Aνθολογιον, τομος Α’, wyd. cyt., s. 1182.

[84] Na temat czyta� i uk�adu nabo�e�stw Wielkiego Tygodnia zob. Службы нa каждый день Страстныя Седмицы, Cинодальная Типографiя, Варшава 1931, ss. 393.

[85] Por. К. Никольский, dz. cyt., s.495-578.

[86] Tam�e, s. 539-557.

[87]Требник, “Свічадо”, Львів 2001, s. 45-47; 77-79; 101-121; Molitfelnic, Editura Institului Biblic �i de Misiune al Bisericii Ortodoxe Rom�ne, Bucure�ti 1998, s. 26-45; 64-83; 102-136.


Creation date : 2004.12.06 • 04:00
Last update : 2022.07.13 • 19:50
Category : O liturgii w ogólności
Page read 15246 times


Print preview Print preview     Print the page Print the page


react.gifReactions to this article


Nobody gave a comment yet.
Be the first one to do it!



Artykuły
O Bogu i łasce O Kościele O sakramentach Rok liturgiczny O liturgii w ogólności Eschatologia Historia O szatanie Teksty liturgiczne O autorze strony

Konferencje na temat sakrament�w ��d� 2013
Konferencje o sakramentach (��d� luty-maj 2013):

Sakrament pokuty (28 luty 2013):
http://dobremedia.org/index.php/na-zywo/studio-lodz/konferencje/video/pokuta

Sakramenty w s�u�bie komunii - sakrament �wi�ce� i ma��e�stwo (12 marca 2013):
http://dobremedia.org/index.php/na-zywo/studio-lodz/konferencje/video/sakrament-wice-i-maestwa

Eucharystia (8 maja 2013):
http://www.dobremedia.org/index.php/na-zywo/studio-lodz/konferencje/video/eucharystia

Szukaj





Newsletter
To receive news about this website, consider subscribing to our Newsletter.
Subscribe
Unsubscribe
956 Subscribers

^ Top ^

  Site powered by GuppY v4.5.19 � 2004-2011 - CeCILL Free License