Dogmatyczne i praktyczne znaczenie

Liturgii Uprzednio Poświęconych Darów

(Missa Praesanctificatorum)

Marek Blaza SJ

Powszechnie przyjmuje się, że bizantyjska Liturgia Uprzednio Poświęconych Darów (gr. `Η Θεια Λειτουργια των Προηγιασμενων, scs. БожественнаяЛiтургiяПреждеосвященныхъ) i łacińska Msza Uprzednio Poświęconych Darów (Missa Praesanctificatorum) jest obrzędem liturgicznym sprawowanym w określone dni powszednie Wielkiego Postu i Wielkiego Tygodnia, podczas którego nie ma konsekracji chleba i wina, ale udziela się Komunii św. z darów konsekrowanych wcześniej, podczas Eucharystii[1]. Na podstawie tego opisu można by wyciągnąć wniosek, że Liturgia Uprzednio Poświęconych Darów to po prostu rozbudowany, bardziej uroczysty, obrzęd Komunii św. Z drugiej jednak strony pojawiają się istotne pytania dotyczące dogmatycznego i praktycznego znaczenia tej Liturgii, a powyższa definicja tej Liturgii wydaje się być nadmiernym uproszczeniem. Dlaczego bowiem w rycie bizantyjskim nabożeństwo to nazywa się Liturgią, skoro słowo to zarezerwowane jest tam wyłącznie na określenie Eucharystii? Dlaczego Kodeks Kanonów Kościołów Wschodnich dopuszcza możliwość przyjmowania ofiar (stypendium) na Liturgię Uprzednio Poświęconych Darów tak jak na Boskiej Liturgii, czyli Eucharystii[2]? Podobnie dlaczego w rycie łacińskim ów obrzęd liturgiczny nazywany jest Mszą Uprzednio Poświęconych Darów, skoro słowo Msza oznacza Eucharystię? Dlaczego Liturgii Uprzednio Poświęconych Darów zawsze przewodniczy biskup lub prezbiter ubrany w pełne szaty liturgiczne tak jak do sprawowania Eucharystii? Czy zatem Liturgia Uprzednio Poświęconych Darów nie stanowi swoistej formy pośredniej pomiędzy sprawowaniem Eucharystii, podczas której dokonuje się konsekracja chleba i wina a zwyczajnym obrzędem Komunii św. udzielanej poza Eucharystią? Jeśli tak, to na czym polegałaby specyfika tej Liturgii? Aby odpowiedzieć na wyżej postawione pytania, najpierw zostanie omówione pochodzenie i charakter tej Liturgii, jej autorstwo, czas sprawowania oraz jej struktura w rycie bizantyjskim i łacińskim. Dopiero w tym kontekście można będzie podjąć refleksję teologiczną nad tą Liturgią pod kątem dogmatycznym i praktycznym, starając się udzielić odpowiedzi na powyższe pytania.

1.Pochodzenie i charakter Liturgii Uprzednio Poświęconych Darów.

W liturgicznej tradycji bizantyjskiej Eucharystia nie może być sprawowana w dni powszednie Wielkiego Postu (od poniedziałku do piątku)[3], ponieważ jej sprawowanie zawsze miało charakter radosny i uroczysty oraz było postrzegane jako objawienie się Zmartwychwstałego Pana swoim uczniom, którzy poznają Go po łamaniu chleba (por. Łk 24,13-35)[4]. Ów radosny i uroczysty charakter Boskiej Liturgii nie przystaje zatem do charakteru Wielkiego Postu, ponieważ na ten czas Oblubieniec został zabrany wierzącym (por. Mt 9,15; Łk 5,34-35). Stąd już synod w Laodycei, który odbył się pomiędzy 364 a 383 rokiem, postanowił w kanonie 49. i 51., iż podczas Wielkiego Postu (oprócz sobót i niedziel), nie wolno ofiarowywać chleba ani uroczyście obchodzić wspomnienia męczenników, które w pierwszym rzędzie polegało na sprawowaniu Boskiej Liturgii, czyli Eucharystii[5]. W ten sposób na Wschodzie dni powszednie Wielkiego Postu stają się dniami aliturgicznymi, w ramach których sprawuje się jedynie nabożeństwa cyklu dobowego wchodzące w skład Horologionu[6], takie jak np. Nieszpory, Jutrznia, Pryma, Tercja, Seksta i Nona, ale nie sprawuje się Eucharystii. Natomiast w Aleksandrii na przełomie IV i V w.w środy i piątki Wielkiego Postu czytano wybrany fragment Ewangelii, po którym następowało kazanie, a po nim sprawowano Liturgię, ale bez konsekracji darów (δίχα των μυστηρίων τελετης). Z kolei w Azji Mniejszej za czasów Bazylego Wielkiego (330-379) wielu wiernych gromadziło się w dni powszednie Wielkiego Postu na nabożeństwach i prosili przy tej okazji o możliwość przystąpienia do Komunii św., zwłaszcza w środy i piątki[7]. A zatem w tej praktyce należałoby doszukiwać się źródeł powstania Liturgii Uprzednio Poświęconych Darów.

Bardzo trudno jest ustalić pochodzenie Liturgii Uprzednio Poświęconych Darów. Najprawdopodobniej jest to Liturgia pochodzenia wschodniego. Być może pierwotnie formowała się ona w okolicach Jerozolimy, ale niewykluczone również, że jest ona pochodzenia syryjskiego lub bizantyjskiego. Najprawdopodobniej powstała na przełomie V i VI wieku. Pierwsza wyraźna wzmianka o Liturgii Uprzednio Poświęconych Darów pochodzi z Kościoła aleksandryjskiego, gdzie w anonimowym dziele Kronika Paschalna z 645 roku jest mowa o hymnie Cherubinów „Teraz Potęgi niebiańskie” śpiewanym podczas tej Liturgii i wprowadzonym do niej przez patriarchę Konstantynopola Sergiusza I w 617 roku[8]. A zatem najprawdopodobniej w VII wieku Liturgia Uprzednio Poświęconych Darów uformowała się już definitywnie i rozpowszechniła we wschodnim chrześcijaństwie tak, że w 692 roku na Synodzie Trullańskim w kanonie 52. postanowiono, iż we wszystkie dni Wielkiego Postu oprócz sobót i niedziel i świętego dnia Zwiastowania Pańskiego, nie sprawuje się innej Liturgii, jak tylko Liturgię Uprzednio Poświęconych Darów[9]. Na tej podstawie da się zauważyć, iż charakter tej Liturgii jest bardzo osobliwy, ponieważ z jednej strony sprawowana jest ona tylko w te dni, kiedy nie wolno sprawować Boskiej Liturgii, a z drugiej strony stwarza ona jednak możliwość przystąpienia do Komunii św. A zatem Liturgia Uprzednio Poświęconych Darów stanowi swego rodzaju kompromis pomiędzy dniami liturgicznymi, kiedy sprawuje się Eucharystię a dniami aliturgicznymi, kiedy odprawia się jedynie nabożeństwa uświęcające czas (np. Nieszpory czy Jutrznia) bez możliwości przystąpienia do Komunii św.

2.Autor Liturgii Uprzednio Poświęconych Darów.

Autorstwo Liturgii Uprzednio Poświęconych Darów zwłaszcza w pierwszym tysiącleciu chrześcijaństwa przypisywano wielu znanym i czczonym świętym: św. Jakubowi, Bratowi Pańskiemu, św. Piotrowi, św. Markowi, św. Bazylemu Wielkiemu czy św. Atanazemu Wielkiemu. Niektóre spośród najstarszych manuskryptów zawierających treść tej Liturgii przypisywały ją św. Epifaniuszowi, biskupowi Salaminy, inne natomiast św. Germanowi I, patriarsze Konstantynopola (715-729). Z kolei tradycja syryjska przypisywała autorstwo tej Liturgii Sewerowi, patriarsze Antiochii (511-518), a niektórzy liturgiści zachodni uważali za autora tej Liturgii św. Jana Damasceńskiego (ok. 650 - ok. 753). Z kolei w wielu manuskryptach pierwszego tysiąclecia w ogóle nie ma wzmianki o autorze Liturgii Uprzednio Poświęconych Darów. Natomiast od XII wieku większość manuskryptów przypisuje autorstwo tej Liturgii św. Grzegorzowi I Wielkiemu, papieżowi (590-604), zwanemu na Wschodzie Grzegorzem Dialogosem, który jeszcze przez papieża Pelagiusza II (579-590) został mianowany stałym przedstawicielem Stolicy Apostolskiej w Konstantynopolu, gdzie przebywał około 6 lub 7 lat (578-584 lub 585). Po śmierci Pelagiusza II (590) sam Grzegorz Dialogos został nowym papieżem. Chociaż Grzegorz Dialogos przebywał w Konstantynopolu, to jednak na podstawie badań historycznych trudno dowieść, iż jest on autorem Liturgii Uprzednio Poświęconych Darów. Można co najwyżej przypuszczać, iż usystematyzował on porządek tej Liturgii właśnie podczas swojego pobytu w Konstantynopolu[10]. Takie znaczenie przypisują temu świętemu tradycje bizantyjsko-rosyjska i bizantyjsko-rumuńska, gdzie w końcowej modlitwie Liturgii Uprzednio Poświęconych Darów (gr. ΄απολυσις, scs. отпуст) wymienia się św. Grzegorza Dialogosa podobnie jak w modlitwie końcowej Boskiej Liturgii wymienia się imię jej autora: św. Jana Chryzostoma lub św. Bazylego Wielkiego[11]. Ponadto w księgach liturgicznych Rumuńskiego Kościoła Prawosławnego imię św. Grzegorza Dialogosa umieszczane jest nadal w tytule tej Liturgii[12]. Natomiast w tradycji bizantyjsko-ukraińskiej w modlitwie końcowej Liturgii Uprzednio Poświęconych Darów tylko w niektórych tekstach liturgicznych wymienia się autora tej Liturgii[13]. Z kolei w tradycji bizantyjsko-greckiej w modlitwie końcowej (΄απολυσις) na Liturgii Uprzednio Poświęconych Darów nie wymienia się jej autora[14].

3.Czas sprawowania Liturgii Uprzednio Poświęconych Darów.

Według teologa prawosławnego, Aleksandra Schmemanna, istnieje duże prawdopodobieństwo, iż Liturgię Uprzednio Poświęconych Darów pierwotnie odprawiano nie tylko w Wielkim Poście, ale również w innych okresach postnych roku liturgicznego[15]. Jednak ze względu na zwiększanie się liczby świąt, zaczęto coraz częściej sprawować Eucharystię iw ten sposób Liturgia Uprzednio Poświęconych Darów stała się nabożeństwem ściśle związanym z Wielkim Postem[16]. Przytoczony już wyżej kanon 52. Synodu trullańskiego z 692 roku zezwala na sprawowanie Liturgii Uprzednio Poświęconych Darów we wszystkie dni Wielkiego Postu, kiedy nie odprawia się Liturgii św. Jana Chryzostoma ani Liturgii św. Bazylego Wielkiego.A zatem na podstawie tego kanonu można by sprawować Liturgię Uprzednio Poświęconych Darów we wszystkie dni powszednie Wielkiego Postu. W praktyce jednak wytworzył się zwyczaj, iż Liturgię tę sprawuje się przede wszystkim w środy i piątki Wielkiego Postu[17], oprócz Wielkiego Piątku, który zawsze jest dniem aliturgicznym[18]. Ponadto zgodnie z obecnie przyjętym zwyczajem dozwolone jest także sprawowanie tej Liturgii w poniedziałki, wtorki i czwartki Wielkiego Postu, zwłaszcza wtedy, gdy w dany dzień przypada święto z polielejem[19] lub święto patronalne świątyni lub monastyru. Do kategorii świąt z polielejem zaliczają się m.in. święta św. Charalampiusza (10 lutego), ścięcia i drugiego odnalezienia drogocennej głowy św. Jana Chrzciciela (24 lutego), świętych 40 męczenników (9 marca), św. Grzegorza Dialogosa (12 marca) i wigilia Zwiastowania Pańskiego (24 marca). Ponadto Liturgię Uprzednio Poświęconych Darów sprawuje się w czwartek 5. tygodnia Wielkiego Postu[20] oraz w Wielki Poniedziałek, Wielki Wtorek i Wielką Środę. Natomiast zgodnie z przyjętym zwyczajem poniedziałek i wtorek 1. tygodnia Wielkiego Postu[21] są zawsze dniami aliturgicznymi i w te dni w ogóle nie wolno sprawować Liturgii Uprzednio Poświęconych Darów, podobnie jak w Wielki Piątek[22]. Również dniami aliturgicznymi są pozostałe poniedziałki, wtorki i czwartki Wielkiego Postu, chyba że z racji przypadającego święta sprawuje się Liturgię Uprzednio Poświęconych Darów[23].

Liturgia Uprzednio Poświęconych Darów ze swej natury jest nabożeństwem wieczornym, ponieważ jest kontynuacją Nieszporów w przeciwieństwie do celebracji Eucharystii, która zwykle sprawowana jest przed południem. A zatem ze względu na rygorystyczne przestrzeganie postu eucharystycznego przyjęcie Komunii św. podczas Liturgii Uprzednio Poświęconych Darów wymagało od jej uczestników zachowania całkowitej wstrzemięźliwości od pokarmów i napoi przez cały dzień. Takiej również wstrzemięźliwości wymagała Eucharystia sprawowana po Nieszporach w wigilię Bożego Narodzenia, wigilię Objawienia Pańskiego, w Wielki Czwartek, w Wielką Sobotę, a także w święto Zwiastowania Pańskiego, jeśli przypada ono w dzień powszedni (tzn. od poniedziałku do piątku) Wielkiego Postu. Obecnie jednak w tych dniach Nieszpory połączone z Eucharystią zwykle są odprawiane w godzinach przedpołudniowych. Również Liturgia Uprzednio Poświęconych Darów częstokroć odprawiana jest przed południem[24].

4.Struktura Liturgii Uprzednio Poświęconych Darów w rycie bizantyjskim.

O ile Liturgia św. Jana Chryzostoma i Liturgia św. Bazylego Wielkiego składa się z proskomidii (zwanej także prothesis)[25], Liturgii katechumenów i Liturgii wiernych, o tyle Liturgia Uprzednio Poświęconych Darów rozpoczyna się od razu od Liturgii katechumenów, w ramach której odprawia się Nieszpory i proskomidię[26]. Po Liturgii katechumenów sprawuje się Liturgię wiernych, której istotnymi punktami są Wielkie Wejście, czyli przeniesienie uprzednio poświęconych darów na ołtarz oraz obrzęd Komunii św. Przed Liturgią Uprzednio Poświęconych Darów sprawuje się Tercję, Sekstę, Nonę, tzw. psalmy typiczne (τα τυπικα), czyli Ps 102 i Ps 145[27] oraz śpiew „Błogosławieństw” (Mt 5,3-12)[28]. Przed Liturgią wszyscy mający zamiar celebrować kapłani i diakoni[29] ubierają pełne szaty liturgiczne jak do sprawowania Eucharystii, ale przy ich ubieraniu nie odmawiają żadnych modlitw, a jedynie przy ubieraniu poszczególnych części stroju liturgicznego mówią: „Do Pana módlmy się”[30]. Bezpośrednio przed rozpoczęciem Liturgii Uprzednio Poświęconych Darów nie odmawia się modlitw, które zwykle odmawia się przed sprawowaniem Eucharystii. Z drugiej jednak strony Liturgia Uprzednio Poświęconych Darów rozpoczyna się od wezwania „Błogosławione jest Królestwo Ojca i Syna, i Ducha Świętego, w każdym czasie, teraz i zawsze i na wieki wieków” tak jak każda Eucharystia. Po tym wezwaniu rozpoczynają się Nieszpory. Następuje Ps 103, podczas którego kapłan staje przed Królewskimi Drzwiami i odmawia po cichu modlitwy wieczorne, pomijając jednak trzy pierwsze, ponieważ odmówi je później, podczas ektenii[31]. Potem przed Królewskimi Drzwiami diakon, a jeżeli go nie ma, sam kapłan, odmawia wielką ektenię[32], po której następuje proskomidia (zwana również prothesis), czyli przygotowanie darów uprzednio poświęconych. Podczas proskomidii odmawia się trzy antyfony, między którymi odmawia się małe ektenie. Antyfony te to 3 stacje 18. katyzmy Psałterza: Ps 119-123, Ps 124-128 i Ps 129-133[33]. W ramach proskomidii kapłan wyciąga dary uprzednio poświęcone[34] z miejsca przechowywania i kładzie je na patenę. Podobnie jak podczas Eucharystii obrzęd proskomidii odbywa się na specjalnym bocznym ołtarzu zwanym po grecku προθεσις, a po staro-cerkiewno-słowiańsku жертвенник. W ramach proskomidii na Liturgii Uprzednio Poświęconych Darów kapłan wlewa wino i odrobinę wody do kielicha, nic nie mówiąc. Następnie kładzie na patenę (dyskos) tzw. gwiazdę[35] oraz pokrowce, nie odmawiając zwyczajnych modlitw przygotowania darów, a jedynie modlitwę „Przez modlitwy świętych ojców naszych, Panie Jezu Chryste, Boże nasz, zmiłuj się nad nami”, ponieważ jest to przygotowanie darów uprzednio poświęconych, czyli Ofiary doskonałej i dokonanej, do której żadna modlitwa zwykle odmawiana w ramach proskomidii na Eucharystii nie może już niczego nowego wnieść ani dodać[36]. Po proskomidii i antyfonach następuje ostatnia, trzecia mała ektenia, a po niej odmawiane są psalmy stanowiące niejako istotę Nieszporów bizantyjskich, a zwłaszcza Ps 140 nawiązujący do składanej w świątyni jerozolimskiej ofiary kadzielnej: „Niech dopełni się moja modlitwa jak kadzidło przed Tobą, wzniesienie moich rąk, ofiara wieczorna” (Ps 140,2). Potem następują Ps 141, 129 i 116 wraz ze sticherami[37], po których ma miejsce Małe Wejście. Zwykle jest to wejście z kadzielnicą, jak podczas Nieszporów[38]. Tylko wtedy, gdy na Liturgii Uprzednio Poświęconych Darów jest czytana Ewangelia, zamiast kadzielnicy wnosi się księgę Ewangelii. Po Małym Wejściu i śpiewie głównego hymnu Nieszporów „Światłości pogodna” (Φως `ιλαρον) następuje prokimenon[39], czyli krótki psalm responsoryjny[40]. Następnie w ramach Liturgii Uprzednio Poświęconych Darów czytane jest pierwsze czytanie ze Starego Testamentu, tzw. Paremia[41]: Rdz (w Wielki Poniedziałek, Wtorek i Środę z Wj), a po niej śpiewa się drugi prokimenon. Następnie kapłan stojąc przed ołtarzem zwrócony w kierunku wschodnim, czyli tyłem do ludu i trzymając w obu dłoniach świecę i kadzielnicę, i błogosławiąc nimi, wzywa: „Mądrość, stańmy prosto!”. Następnie odwraca się na zachód, czyli twarzą do ludu i stając w Królewskich Drzwiach, błogosławi wiernych świeczką i kadzielnicą, mówiąc: „Światło Chrystusa oświeca wszystkich”. Potem, gdzie jest taki zwyczaj, wierni wykonują trzy pokłony do ziemi. Po tym błogosławieństwie czytana jest druga Paremia z Prz (w Wielki Poniedziałek, Wtorek i Środę z Hi)[42]. Jeżeli w następny dzień wypada jakieś święto, wówczas bezpośrednio po tej Paremii czyta się kolejne czytania ze Starego Testamentu (Paremie) związane z danym świętem. Po Paremiach ponownie śpiewa się Ps 140, rozpoczynając od razu od 2. wersu: „Niech dopełni się moja modlitwa jak kadzidło przed Tobą, wzniesienie moich rąk, ofiara wieczorna”. Według aleksandryjskiej Kroniki Paschalnej z 645 r. wers ten stanowił początek Liturgii Uprzednio Poświęconych Darów w 617 r. Z kolei według niektórych liturgistów ów śpiew mógł być allelujarionem[43] poprzedzającym czytanie Ewangelii lub prokimenonem poprzedzającym czytanie Apostoła[44] na Liturgii. Być może jednak powtórny śpiew Ps 140, 2-4b stanowi pozostałość wcześniejszego stadium rozwoju Liturgii Uprzednio Poświęconych Darów i pochodzi z czasów, kiedy nie miała ona jeszcze uroczystego charakteru, a jedynie ograniczała się do tego, że podczas Nieszporów rozdawano Komunię św. i w tym właśnie czasie śpiewano te wersy jako hymn komunijny (τò κοινωνικòν)[45]. Jeżeli w następnym dniu obchodzone jest święto, wówczas po powtórnym śpiewie Ps 140, 2-4b czyta się Apostoła i Ewangelię. Natomiast w Wielki Poniedziałek, Wtorek i Środę czyta się Ewangelię, ale nie ma Apostoła[46]. Potem następują kolejno ektenie: usilna, za katechumenów, za tych, co oświecenia[47] oraz odesłanie katechumenów i tych, co oświecenia.

Liturgia wiernych rozpoczyna się od dwóch małych ektenii za wiernych, po których następuje hymn Cherubinów „Teraz Potęgi niebiańskie”, podczas którego dary uprzednio poświęcone są przenoszone z bocznego ołtarza (gr. προθεσις, scs. жертвенник) na ołtarz główny. Kapłan przenosząc uprzednio poświęcone dary, patenę (dyskos) niesie nad głową, a kielich na wysokości piersi, ponieważ w kielichu jest jedynie wino niekonsekrowane[48]. W tym czasie wierni klęczą, a gdzie jest taki zwyczaj, padają na twarz[49]. Po przeniesieniu uprzednio poświęconych darów na ołtarz główny następuje ektenia błagalna[50], podczas której zanoszone są prośby charakterystyczne zarówno dla Nieszporów[51] jak i dla Eucharystii[52]. Po ektenii odmawiana jest Modlitwa Pańska, po której następuje obrzęd Komunii św. Po słowach „Uprzednio poświęcone święte dla świętych” kapłan dzieli na cztery części tzw. Agniec[53], a jedną z nich wpuszcza do kielicha z nie konsekrowanym winem, poczym diakon, a jeśli go nie ma, sam kapłan, wlewa do tegoż wina gorącą wodę (gr. ζεον, scs. теплота), nic nie mówiąc. Po tym obrzędzie ma miejsce Komunia św. duchownych. Jednakże duchowny (diakon, a jeżeli go nie ma, kapłan), który po Liturgii Uprzednio Poświęconych Darów ma spożyć dary eucharystyczne, które pozostały, nie pije wina z kielicha podczas Komunii św. duchownych. Obecne przepisy liturgiczne pouczają bowiem, iż chociaż wino w kielichu zostało uświęcone poprzez wpuszczenie doń Ciała Pańskiego, to jednak nie nastąpiło przeistoczenie tego wina w Krew Pańską, ponieważ nad tym winem nie zostały odmówione słowa konsekracji[54]. A zatem duchowny, który po zakończeniu Liturgii ma spożyć dary eucharystyczne, które pozostały, nie może przedtem napić się tego wina, aby nie złamać postu eucharystycznego. Z kolei pozostali duchowni piją wino z kielicha, nie wypowiadając jednak przy tym żadnych słów. Po Komunii św. duchownych uprzednio poświęcone dary z pateny (dyskosu) wpuszczane są do kielicha, a następnie ma miejsce Komunia św. wiernych udzielana w ten sam sposób, jak na Eucharystii[55]. Po Komunii św. dary przenoszone są na ołtarz boczny (gr. προθεσις, scs. жертвенник) i odmawiana jest ektenia dziękczynna z wezwaniami charakterystycznymi tak dla Eucharystii[56] jak i Nieszporów[57], własna modlitwa zaambonna oraz modlitwy, które odmawia się na zakończenie Nieszporów[58]. Po modlitwie zaambonnej diakon, a jeśli go nie ma, po zakończeniu Liturgii sam kapłan spożywa dary eucharystyczne, które pozostały po Komunii św. wiernych.

5.Pochodzenie i struktura Mszy Uprzednio Poświęconych Darów w rycie łacińskim.

W rycie łacińskim Mszę Uprzednio Poświęconych Darów sprawuje się tylko jeden raz w roku – w Wielki Piątek. Już papież Innocenty I (401-417) w liście do biskupa Decencjusza pisał, iż na Zachodzie istnieje apostolska tradycja, na podstawie której w Wielki Piątek i Wielką Sobotę nie sprawuje się Eucharystii[59]. Pierwotnie w te dni nie udzielano również Komunii św. Z biegiem czasu jednak zaczęto udzielać Komunii św. w Wielki Piątek w Galii i Frankonii, a w VIII w. także w kościołach tytularnych w Rzymie. Natomiast na wielkopiątkowej Liturgii papieskiej zaczęto udzielać Komunii św. na przełomie XII i XIII w. Być może praktyka ta przyjęła się pod wpływem tradycji bizantyjskiej, gdzie Liturgia Uprzednio Poświęconych Darów była już rozpowszechniona. Jednak prawdopodobnie ze względu na zaostrzenie przepisów dotyczących postu eucharystycznego, które nakazywały każdemu chrześcijaninowi powstrzymywać się od wszelkiego pokarmu i napoju (nawet wody) od północy aż do przyjęcia Eucharystii, spadła znacznie ilość wiernych przystępujących do Komunii św. podczas wielkopiątkowej Liturgii tak, że od roku 1622 Komunię św. na Mszy Uprzednio Poświęconych darów przyjmował już tylko sam celebrujący kapłan, a sama celebracja tej Liturgii została przeniesiona na godziny przedpołudniowe. Dopiero w 1955 roku Pius XII reformując obrzędy Triduum Paschalnego, przywrócił praktykę Komunii św. dla wszystkich wiernych podczas wielkopiątkowej Mszy Uprzednio Poświęconych Darów oraz przeniósł celebrację tej Liturgii z godzin przedpołudniowych na popołudniowe. Podobnie uczynił również z Mszą św. Wieczerzy Pańskiej w Wielki Czwartek. Natomiast Mszę św. Wigilii Paschalnej odprawianą dotąd w godzinach przedpołudniowych w Wielką Sobotę Pius XII nakazał sprawować po zachodzie słońca Wielkiej Soboty. Reforma celebracji Triduum Paschalnego była bowiem w dużej mierze związana ze złagodzeniem przepisów dotyczących postu eucharystycznego, który w 1959 roku został skrócony już do 3 godzin i dotyczył pokarmów stałych i napojów alkoholowych, a obecnie winien trwać co najmniej godzinę[60]. W wyniku tych i późniejszych reform liturgicznych, zwłaszcza związanych z Soborem Watykańskim II, postarano się głębiej ukazać wymiar teologiczno-liturgiczny Wielkiego Piątku i Mszy Uprzednio Poświęconych Darów sprawowanej w ten dzień oraz Wielkiej Soboty, jedynego dnia aliturgicznego, w którym ani nie sprawuje się, ani nie przyjmuje Eucharystii w rycie łacińskim.

Msza Uprzednio Poświęconych Darów, w księgach liturgicznych nazywana obecnie najczęściej Liturgią na cześć Męki Pańskiej, składa się z trzech zasadniczych części wspólnych dla całego Kościoła łacińskiego: Liturgii Słowa, Adoracji Krzyża oraz Komunii św[61]. Liturgia ta powinna być sprawowana w Wielki Piątek około godziny 15 lub później, nawiązując przede wszystkim do godziny śmierci Zbawiciela (Mt 27, 46; Mk 15,34). Ponadto Msza Uprzednio Poświęconych Darów w rycie łacińskim, podobnie jak w rycie bizantyjskim, jest ściśle związana z Nieszporami. O ile jednak Liturgia Uprzednio Poświęconych Darów w rycie bizantyjskim jest połączona z Nieszporami, o tyle Msza Uprzednio Poświęconych Darów w rycie łacińskim niejako zastępuje Nieszpory[62]. Przed rozpoczęciem celebracji Liturgii na cześć Męki Pańskiej kapłan i diakon ubierają pełne szaty liturgiczne koloru czerwonego, jak do sprawowania Eucharystii[63]. Następnie udają się oni w ciszy do ołtarza i po oddaniu mu czci padają na twarz lub klękają. Potem następuje oracja, a po niej od razu Liturgia Słowa: pierwsze czytanie (Iz 52,13-53,12), psalm responsoryjny (Ps 30), drugie czytanie (Hbr 4,14-16; 5,7-9), śpiew przed Ewangelią (Flp 2,8-9) oraz Ewangelia - Męka Pańska według św. Jana (J 18,1-19,42). Po Ewangelii może mieć miejsce krótka homilia i chwila modlitwy w ciszy. Liturgia Słowa kończy się uroczystą modlitwą powszechną, która polega na tym, iż po kolejnych intencjach zanoszonych przez diakona, wierni modlą się w ciszy, a kapłan po każdej cichej modlitwie wiernych odmawia orację z rozłożonymi rękoma. Po uroczystej modlitwie powszechnej ma miejsce druga część Liturgii na cześć Męki Pańskiej, czyli Adoracja Krzyża. Najpierw Krzyż ukazywany jest wiernym. Podczas ukazania Krzyża celebrans trzykrotnie śpiewa: „Oto drzewo Krzyża, na którym zawisło Zbawienie świata”, na co wierni każdorazowo odpowiadają „Pójdźmy z pokłonem”. Następnie duchowieństwo i wierni przechodzą procesjonalnie przed Krzyżem i oddają mu cześć. W tym czasie śpiewa się m.in. hymn „Święty Boże, Święty mocny, Święty nieśmiertelny, zmiłuj się nad nami”. Po Adoracji Krzyża następuje Komunia św. Na dotychczas obnażony ołtarz nakłada się obrus i umieszcza się na nim korporał i mszał. Z kolei diakon, a jeśli go nie ma, sam kapłan, przenosi Ciało Pańskie z miejsca przechowywania na ołtarz. Następnie odmawiana jest Modlitwa Pańska wraz z embolizmem „Wybaw nas, Panie, od zła wszelkiego” i odpowiedzią wiernych: „Bo Twoje jest królestwo, i potęga, i chwała na wieki”. Modlitwa o pokój, znak pokoju i śpiew „Baranku Boży” na tej Liturgii są opuszczane tak, że kapłan od razu po cichu odmawia modlitwę przed Komunią św. („Panie Jezu Chryste, niech przyjęcie Ciała Twojego”). Następnie przyklęka, bierze małą Hostię[64] i trzymając ją nieco podniesioną, zwrócony do ludu mówi: „Oto Baranek Boży, który gładzi grzechy świata. Błogosławieni, którzy zostali wezwani na Jego ucztę” i razem z ludem jeden raz odmawia modlitwę „Panie, nie jestem godzien, abyś przyszedł do mnie, ale powiedz tylko słowo, a będzie uzdrowiona dusza moja”. Następnie celebrans przyjmuje Ciało Pańskie, poczym rozdaje Komunię św. duchowieństwu i wiernym. Gdy wierni przyjęli Komunię św., Najświętszy Sakrament umieszcza się w tabernakulum. Po Modlitwie po Komunii celebrans odmawia modlitwę nad ludem i w ciszy udaje się z asystą do zakrystii[65].

Porównując obecną strukturę Mszy Uprzednio Poświęconych Darów w rycie łacińskim z Liturgią Uprzednio Poświęconych Darów w rycie bizantyjskim, da się zauważyć pewne zasadnicze podobieństwa dotyczące zwłaszcza wielkopostnego charakteru tej Liturgii, jej ścisłego związku z Nieszporami, proklamacji Słowa Bożego w jej pierwszej części i samego obrzędu Komunii św. w następnej jej części, a także stroju celebransa. Z drugiej jednak strony wydaje się, iż obecna celebracja wielkopiątkowej Liturgii na cześć Męki Pańskiej w rycie łacińskim odbiega od pierwotnego celu i funkcji, jaką spełniała niegdyś wielkopiątkowa Msza Uprzednio Poświęconych Darów w tym rycie. Sama bowiem nazwa „Msza Uprzednio Poświęconych Darów” nie jest znana ani czytelna w łacińskiej tradycji liturgicznej, gdzie od około XI w. rozpowszechnia się istniejąca do dzisiaj praktyka dopuszczająca na Komunię św. wiernych z darów uprzednio konsekrowanych podczas aktualnie sprawowanej Eucharystii[66]. Ponadto w obecnie sprawowanej Mszy Uprzednio Poświęconych Darów w rycie łacińskim obrzęd Komunii św. jest bardzo uproszczony. W tym kontekście da się np. zauważyć brak kielicha z niekonsekrowanym winem, który jest używany podczas tej Liturgii w rycie bizantyjskim, gdzie sam obrzęd Komunii św. jest bardziej rozbudowany niż w rycie łacińskim. Dlatego też, aby lepiej zrozumieć sens i symbolikę Mszy Uprzednio Poświęconych Darów w rycie łacińskim, trzeba zapoznać się z niektórymi istotnymi jej elementami, które były w niej obecne aż do reformy Piusa XII z 1955 roku. Do tego czasu dosyć powszechnie była stosowana nazwa „Msza Uprzednio Poświęconych Darów” na określenie tej Liturgii[67]. Składała się ona z 3 części: Mszy katechumenów, Adoracji Krzyża i Komunii św. zwanej również Mszą Uprzednio Poświęconych Darów w sensie ścisłym. O ile ówczesne dwie pierwsze części tej Liturgii w swojej zasadniczej strukturze odpowiadają współczesnej Liturgii Słowa i Adoracji Krzyża, o tyle ówczesna trzecia część, czyli obrzęd Komunii św. był bardziej rozbudowany niż obecnie. Po Adoracji Krzyża formowała się procesja, która podążała do miejsca przechowywania Najświętszego Sakramentu, skąd celebrans przenosił na ołtarz kielich, w którym znajdowała się duża Hostia konsekrowana specjalnie na tę Liturgię podczas Mszy św. w Wielki Czwartek. W tym czasie śpiewano hymn Vexilla Regis prodeunt (Sztandary Króla się wznoszą). Doszedłszy do ołtarza, kapłan stawiał na nim kielich, klękał i okadzał go. Następnie powstawszy, kładł Hostię na korporale w ciszy, a do pustego już kielicha wlewał wino i odrobinę wody, nic nie mówiąc, ani nie czyniąc znaku krzyża nad kielichem. Potem diakon przykrywał kielich palką, a kapłan okadzał dary i ołtarz, odmawiając te same modlitwy, które odmawiało się wówczas podczas uroczystej Mszy z asystą[68]. W odróżnieniu jednak od porządku uroczystej Mszy z asystą na Mszy Uprzednio Poświęconych Darów po okadzeniu darów i ołtarza celebrans nie był okadzany, a ręce umywał w ciszy, nie odmawiając Ps 25, 6-12. Następnie celebrans pochylał się przed darami złożonymi na ołtarzu, mówiąc: „W duchu pokory i z sercem skruszonym, przyjmij nas, Panie. Niech nasza Ofiara tak się dzisiaj dokona przed Tobą, aby się Tobie podobała”[69]. Potem celebrans odwracał się twarzą do ludu, mówiąc: „Módlcie się, bracia, aby moją i waszą Ofiarę przyjął Bóg Ojciec wszechmogący”. Następnie od razu odwracając się w kierunku ołtarza, kontynuował: „Pobudzeni zbawiennym nakazem i pouczeni Boską nauką, ośmielamy się mówić”. W tym momencie kapłan odmawiał Modlitwę Pańską bez wezwania „ale nas zbaw ode złego”, które wypowiadali wierni. Po embolizmie „Wybaw nas, prosimy, Panie” kapłan wkładał patenę pod Hostię, która dotąd leżała na korporale. Następnie celebrans podnosił Hostię tak, aby lud mógł ją zobaczyć, poczym łamał ją od razu na 3 części. Ostatnią z nich wpuszczał do kielicha, jednak nic nie mówiąc. Wezwanie „Pokój Pański niech zawsze będzie z wami” i śpiew „Baranku Boży” były pomijane. Po zwyczajnych modlitwach[70] celebrans spożywał Hostię, mówiąc „Ciało Pana naszego, Jezusa Chrystusa niech strzeże duszy mojej na życie wieczne”. Następnie celebrans wypijał wino z kielicha, nic nie mówiąc. Potem miała miejsce ablucja kielicha wraz z modlitwą „Cośmy ustami przyjęli”, po której celebrans z asystą w ciszy udawali się do zakrystii[71]. Po Liturgii odmawiano Nieszpory i obnażano ołtarz[72].

6.Konsekwencje dogmatyczne i praktyczne.

W kontekście postawionych na wstępnie niniejszego artykułu pytań i po przedstawieniu pochodzenia, charakteru, autorstwa, czasu sprawowania i struktury Liturgii Uprzednio Poświęconych Darów w rycie bizantyjskim i Mszy Uprzednio Poświęconych Darów w rycie łacińskim, ukażemy poniżej kilka istotnych konsekwencji o wymiarze dogmatycznym i praktycznym, które wyłoniły się z podjęcia refleksji teologicznej dokonanej nad tą Liturgią.

6.1. Konsekracja wina podczas Liturgii Uprzednio Poświęconych Darów?

Na podstawie obecnie obowiązujących przepisów liturgicznych w rycie bizantyjskim, diakon, a jeżeli go nie ma, sam kapłan, który po Liturgii Uprzednio Poświęconych Darów ma spożyć dary eucharystyczne, które pozostały, nie pije wina z kielicha podczas Komunii św. duchownych, aby nie złamać postu eucharystycznego. Chociaż bowiem w ramach obrzędu Komunii św. kapłan wpuścił cząsteczkę konsekrowanych Postaci do kielicha z niekonsekrowanym winem, przez co wino to zostało uświęcone, to jednak nie nastąpiło przeistoczenie tego wina w Krew Pańską, ponieważ nad tym winem nie zostały odmówione słowa konsekracji[73]. W tym kontekście pojawia się pytanie o sens używania tegoż wina w Liturgii Uprzednio Poświęconych Darów w rycie bizantyjskim. Z kolei w rycie łacińskim w wyniku reformy Piusa XII z 1955 roku uproszczono obrzędy Komunii św. na Mszy Uprzednio Poświęconych Darów i przy tej okazji zrezygnowano z kielicha z niekonsekrowanym winem, ponieważ służyło ono jedynie do zapijania spożytej Hostii konsekrowanej przez celebransa. Natomiast w rycie bizantyjskim owo niekonsekrowane wino służy obecnie do zapijania Komunii św. spożywanej przez duchownych, a przy Komunii św. wiernych wino to pozwala zachować darom eucharystycznym taką samą konsystencję, jaką mają one podczas Komunii św. wiernych na Eucharystii. Dzięki temu kapłan udziela Komunii św. wiernym z łyżeczki w identyczny sposób jak podczas Eucharystii[74]. Jednak ze względu na to, iż wino w kielichu nie jest konsekrowane, taki sposób udzielania Komunii św. wiernym może prowadzić do zadawania czysto kazuistycznych pytań typu: czy można mówić o złamaniu postu eucharystycznego przez wiernego przystępującego do Komunii św., jeżeli najpierw na jego język spadła z łyżeczki kropla niekonsekrowanego wina, a po niej dopiero konsekrowane Postaci? W tym kontekście wydaje się, iż używanie kielicha z niekonsekrowanym winem na Liturgii Uprzednio Poświęconych Darów w rycie bizantyjskim przynosi pewne korzyści, ale stwarza także kłopoty natury tak teologicznej jak i praktycznej. Z drugiej strony pojawia się pytanie, czy obecność kielicha z niekonsekrowanym winem na Liturgii Uprzednio Poświęconych Darów miała na przestrzeni wieków to samo znaczenie i zadanie jak dziś? Dlaczego zarówno w tradycji bizantyjskiej jak i łacińskiej używany był na tej Liturgii kielich z niekonsekrowanym winem? Skąd w tekście Mszy Uprzednio Poświęconych Darów w rycie łacińskim używanym do reformy Piusa XII z 1955 roku znalazły się teksty odmawiane podczas Eucharystii i nawiązujące do składania Ofiary? Chodzi tu zwłaszcza o moment, w którym kapłan pochylał się przed darami złożonymi na ołtarzu, mówiąc: „W duchu pokory i z sercem skruszonym, przyjmij nas, Panie. Niech nasza Ofiara tak się dzisiaj dokona przed Tobą, aby się Tobie podobała”, a następnie odwracał się twarzą do ludu, mówiąc: „Módlcie się, bracia, aby moją i waszą Ofiarę przyjął Bóg Ojciec wszechmogący”[75]. Czy podczas tej Liturgii kapłan składał Ofiarę? Aby jednak mówić o składaniu Ofiary eucharystycznej, podczas Liturgii winna mieć miejsce konsekracja darów[76]. Jednak gdyby podczas Liturgii Uprzednio Poświęconych Darów miała miejsce konsekracja darów, to czym miałaby się różnić ta Liturgia od celebracji Eucharystii?

Jest wielce prawdopodobne, iż przyczyn powstania Liturgii Uprzednio Poświęconych Darów należy doszukiwać się w czasach pierwszych prześladowań Kościoła, kiedy to chrześcijanie często, jeśli nie codziennie, przyjmowali Komunię św. w domu. W tym celu po niedzielnej Eucharystii zabierali ze sobą Ciało Pańskie. Mogli też zabierać ze sobą Krew Pańską, ale to byłoby z pewnością bardziej skomplikowane z przyczyn praktycznych. Tertulian (ok. 150 – ok. 220) i Bazyli Wielki (330-379) wspominają jedynie o spożywaniu Ciała Pańskiego w domach prywatnych. Najprawdopodobniej z praktyki Komunii św. w domu prywatnym, której udzielali sobie sami wierni, powstała później Liturgia Uprzednio Poświęconych Darów[77]. Jedno z najstarszych i rzetelnych źródeł dotyczących Liturgii Uprzednio Poświęconych Darów pochodzi z XI w. Jest to list napisany przez nieznanego patriarchę Konstantynopola do niejakiego bpa Pawła z Kallipolis (miejscowość w południowej Italii). Patriarcha pisze, iż w niedzielę podczas Eucharystii przygotowuje się na Liturgię Uprzednio Poświęconych Darów Ciało Pańskie, którego nie nasącza się jednak Krwią Pańską. Pisze on, iż nie ma takiej potrzeby, ponieważ Liturgia Uprzednio Poświęconych Darów dokonuje się dopiero poprzez poświęcenie [konsekrację] kielicha[78]. Dalej jednak pisze, że przygotowując Komunię św. podczas sprawowania Eucharystii dla pustelników i chorych przebywających w swoich domach, Ciało Pańskie nasącza się Krwią Pańską. Drugim istotnym świadectwem jest wypowiedź patriarchy Konstantynopola Michała II Kurkuasa (1143-1146) zawarta w „Zawiadomieniu dla Cesarza”, w którym napisał on, iż w niedziele Wielkiego Postu przygotowuje się na Liturgię Uprzednio Poświęconych Darów Ciało Pańskie, na które nie wlewa się ani jednej kropli Krwi Pańskiej. Tak przechowuje się Ciało Pańskie aż do dnia, kiedy sprawuje się Liturgię Uprzednio Poświęconych Darów. Dopiero podczas tej Liturgii kapłan wpuszcza Ciało Pańskie do kielicha i w ten sposób wino przemienia się w świętą Krew Pańską i uważane jest za przemienione (признаетсяпрелагающимся)[79]. Powyższe świadectwa są o tyle ważne, iż pochodzą one z Konstantynopola, który w tamtym czasie stanowił centrum liturgiczne dla chrześcijańskiego Wschodu. Podobne im świadectwa pochodzą z Edessy z przełomu VII i VIII w., a także z Rzymu[80]. A zatem była to tradycja znana w całym Kościele. Z drugiej jednak strony w łacińskiej tradycji liturgicznej istniejąca praktyka konsekracji wina przez zmieszanie zwana consecratio per commixtionem lub consecratio per contactum była bardziej związana z samą celebracją Eucharystii niż ze Mszą Uprzednio Poświęconych Darów. Ponieważ pilnie strzeżono starożytnej praktyki, aby na Eucharystii konsekrować tylko jeden kielich z winem (zasada unitas calicis), dlatego przygotowywano też kilka kielichów z niekonsekrowanym winem, których konsekracja dokonywała się przez dolanie do nich odrobiny Krwi Pańskiej bądź wpuszczenia cząsteczki Ciała Pańskiego. Również wiele kontrowersji i dyskusji wzbudzała na Zachodzie modlitwa odmawiana podczas samego zmieszania Postaci na Eucharystii z powodu słowa consecratio, które zawierała[81]. Z kolei w bizantyjskiej tradycji liturgicznej na podstawie powyższych świadectw da się zauważyć, iż istniały dwa rodzaje darów uprzednio poświęconych: pierwszym z nich było Ciało Pańskie nie nasączone Krwią Pańską przeznaczone wyłącznie do sprawowania Liturgii Uprzednio Poświęconych Darów, natomiast drugim rodzajem było Ciało Pańskie nasączone Krwią Pańską przeznaczone do komunikowania pustelników bądź chorych. Podczas Liturgii Uprzednio Poświęconych Darów kapłan wpuszczał cząsteczkę Ciała Pańskiego nie nasączonego Krwią Pańską do kielicha z niekonsekrowanym winem, nie wypowiadając słów konsekracji. Na podstawie istniejących świadectw po wpuszczeniu Ciała Pańskiego do kielicha, kapłan mówił tylko: „Zjednoczenie Ducha Świętego” lub „Błogosławiony Bóg nasz, w każdym czasie, teraz i zawsze, i na wieki wieków”[82]. Jednak od końca XII w. coraz bardziej znana staje się praktyka nasączania również Krwią Pańską Ciała Pańskiego przeznaczonego do Liturgii Uprzednio Poświęconych Darów. Przypuszcza się, iż było to związane z szerokim rozpowszechnieniem udzielania uprzednio poświęconych darów nie tylko chorym, ale i nawracającym się z herezji, nowożeńcom podczas ślubu, cesarzom podczas koronacji, wysokim urzędnikom państwowym w dniu mianowania i wreszcie ludziom, którzy pościli do wieczora. Jednakże to nasączanie Krwią Pańską Ciała Pańskiego miało jedynie za zadanie zachować odrobinę Krwi Pańskiej z celebrowanej Eucharystii. Mimo to nadal uważano, że pierwszeństwo należy się praktyce zachowywanej w Konstantynopolu, aby nie nasączać Krwią Pańską Ciała Pańskiego przeznaczonego do Liturgii Uprzednio Poświęconych Darów[83]. Na zmianę bowiem teologii i praktyki dotyczącej konsekracji wina podczas Liturgii Uprzednio Poświęconych Darów miała wpływ przede wszystkim teologia scholastyczna. Pod wpływem tej teologii prawosławny metropolita kijowski Piotr Mohyła w Euchologionie[84] z 1646 roku pouczał: Kiedy [kapłan] pije z kielicha albo diakonowi podaje, nic nie mówi, bo to jest zwyczajne wino, a nie Krew Pańska, używane z powodów wyłącznie ceremonialnych, zamiast płukania ust[85]. Z kolei w moskiewskim Liturgikonie[86] z 1676 roku o winie w kielichu napisano, iż uświęcone jest ono przez włożenie doń cząsteczki [konsekrowanych Postaci], ale nie przeistoczyło się (непресущественно) ono w Krew Pańską, ponieważ nie zostały nad nim odmówione słowa konsekracji jak to ma miejsce na Liturgiach Bazylego Wielkiego i Jana Chryzostoma[87]. Ta nauka obowiązuje po dziś dzień w bizantyjsko-rosyjskiej tradycji liturgicznej.

W wyniku rozbiezności dotyczących sposobu podejścia do kielicha na Liturgii Uprzednio Poświęconych Darów, istnieją cztery zasadnicze praktyki w bizantyjskiej tradycji liturgicznej. W tradycji bizantyjsko-greckiej praktykuje się konsekrację przez zmieszanie (consecratio per commixtionem) i dlatego wino w kielichu traktuje się jako Krew Pańską[88]. W tradycji bizantyjsko-rosyjskiej wino w kielichu uważa się jedynie za pobłogosławione i dlatego spożywa się je bez wypowiadania jaichkolwiek słów, a duchowny mający spożyć dary eucharystyczne po Komunii św. wiernych wcześniej nie pije wina z kielicha, aby nie złamać postu eucharystycznego. W tradycji bizantyjsko-ukraińskiej duchowni w ogóle nie spożywają wina z kielicha, co wprost wskazuje, iż wina tego nie uważa się za konsekrowane[89]. Natomiast w tradycji bizantyjsko-rumuńskiej wino w kielichu nie jest traktowane jako konsekrowane, ale zdarza się, iż wszyscy duchowni spożywają to wino[90]. Taka praktyka zakładałaby, iż w tej tradycji spożywanie niekonsekrowanego wina nie łamie postu eucharystycznego. Z drugiej strony w tradycji bizantyjsko-rumuńskiej bywa, iż wiernym Komunii św. udziela się wyłącznie Ciała Pańskiego z pateny (dyskosu).

Na podstawie powyższej refleksji wynika, iż Liturgia Uprzednio Poświęconych Darów od strony dogmatycznej i praktycznej z pewnością posiada niższą rangę niż pełna celebracja Eucharystii, z drugiej strony natomiast nie jest to zwyczajny obrzęd Komunii św. udzielanej poza Eucharystią. A zatem Liturgia Uprzednio Poświęconych Darów w rycie bizantyjskim to nie są zwyczajne Nieszpory połączone z obrzędem Komunii św. O specyficznej randze tej Liturgii może świadczyć ponadto fakt, iż przepisy liturgiczne zezwalają podczas jej sprawowania celebrującemu biskupowi udzielić święceń diakonatu[91]. Z jednej strony podczas tej Liturgii nie ma konsekracji chleba i wina, z drugiej jednak strony niejasną pozostaje kwestia konsekracji wina podczas tej Liturgii. Czy nie należałoby zatem wrócić do pierwotnej nauki o konsekracji wina per commixtionem podczas Liturgii Uprzednio Poświęconych Darów, skoro po dziś dzień w celu zwiększenia ilości wody święconej praktykuje się mieszanie jej z wodą niepoświęconą albo dolewanie poświęconego oleju krzyżma do oleju niepoświęconego w celu zwiększenia jego ilości[92]? A może właśnie konsekracja wina per commixtionem winna stanowić szczyt i istotę Liturgii Uprzednio Poświęconych Darów? Czy w celu uniknięcia nadużyć nauka o konsekracji wina per commixtionem nie powinna być ograniczona wyłącznie do Liturgii Uprzednio Poświęconych Darów, którą celebruje biskup lub prezbiter w pełnych szatach liturgicznych jak do sprawowania Eucharystii? Czy w rycie łacińskim nie należałoby zatem powrócić do praktyki używania kielicha z niekonsekrowanym winem na Mszy Uprzednio Poświęconych Darów?

6.2.Przyjmowanie ofiar z racji sprawowania Liturgii Uprzednio Poświęconych Darów.

Podobnie jak w Kodeksie Prawa Kanonicznego obowiązującym w Kościele łacińskim Kodeks Kanonów Kościołów Wschodnich zezwala na przyjmowanie ofiar (stypendium) z racji sprawowania Eucharystii. Ponadto stwierdza, iż wolno także, jeśli jest taki prawny zwyczaj, przyjąć także ofiary z racji sprawowania Liturgii Uprzednio Poświęconych Darów (...)[93]. W kontekście istniejącej praktyki w rycie łacińskim o przyjmowania możliwości ofiar (stypendium) wyłącznie na Eucharystię, rodzi się tutaj kilka pytań[94]. Prawo katolickich Kościołów wschodnich wskazuje bowiem, iż samo przyjmowanie ofiar (stypendiów) nie tyle związane jest z samą Eucharystią, ile ze ogólnie przyjętym zwyczajem w Kościele. Również na Wschodzie zwyczaj przyjmowania ofiar za Eucharystię na tyle się rozpowszechnił, że w wielu regionach zarówno katoliccy kapłani rytu bizantyjskiego jak i nawet kapłani prawosławni ze względu na licznie przyjęte ofiary zaczęli sprawować Eucharystię w dni powszednie Wielkiego Postu (od poniedziałku do piątku), kiedy przepisy liturgiczne zabraniają sprawowania Eucharystii[95]. Z drugiej jednak strony prawodawstwo katolickich Kościołów wschodnich pokazuje, że nie można dopatrzyć się żadnej istotnej współzależności pomiędzy ofiarą (stypendium) a celebracją Eucharystii i że prawdopodobnie nie można by zabronić przyjąć ofiary z racji sprawowania Jutrzni lub Nieszporów, lub innego nabożeństwa, gdyby istniał gdzieś taki zwyczaj. Skoro według współczesnej katolickiej i prawosławnej nauki teologicznej przyjmuje się, że podczas Liturgii Uprzednio Poświęconych Darów nie ma konsekracji wina, to oznacza, że owa ofiara (stypendium) jest bardziej związana ze zwyczajem niż z samą konsekracją darów. Owa ofiara na Liturgię Uprzednio Poświęconych Darów nie jest nawet ściśle związana z przyjęciem przez kapłana na tej Liturgii Komunii św., którą częstokroć przyjmuje tylko pod postacią chleba. Gdyby bowiem przyjmowanie ofiary na Liturgię Uprzednio Poświęconych Darów było ściśle związane z Komunią św., wówczas wschodnie prawodawstwo mogłoby również zezwolić na przyjęcie ofiary za sprawowanie zwyczajnego obrzędu Komunii św. poza Eucharystią, w którym kapłan ofiarowałby przyjęcie Komunii św. w intencji zgodnej z ofiarodawcą. Na znaczenie zwyczaju Kościoła w tej kwestii wskazuje również fakt, iż o ile Kodeks Kanonów Kościołów Wschodnich dopuszcza możliwość przyjmowania ofiar (stypendium) na Liturgię Uprzednio Poświęconych Darów, o tyle nie czyni tego łaciński Kodeks Prawa Kanonicznego w stosunku do Mszy Uprzednio Poświęconych Darów sprawowanej w Wielki Piątek. Czy jednak gdyby powrócono do pierwotnej nauki o konsekracji wina per commixtionem podczas Liturgii Uprzednio Poświęconych Darów i zachowano pozwolenie przyjmowania ofiar na tę Liturgię, to musiano by w rycie łacińskim przywrócić kielich z niekonsekrowanym winem na Mszy Uprzednio Poświęconych Darów, aby móc przyjąć za nią ofiarę?

6.3.Adoracja eucharystyczna podczas Liturgii Uprzednio Poświęconych Darów.

W duchu teologii bizantyjskiej adoracja darów eucharystycznych winna odbywać się jedynie w ramach celebracji Eucharystii, ponieważ adoracja poza Eucharystią rozdziela Ofiarę eucharystyczną od Komunii św. Teolog prawosławny Paul Evdokimov uważał wręcz, iż taka adoracja przeczy Wniebowstąpieniu, bo ma ona charakter ziemski, a obecność Chrystusa jest tutaj niemal fizyczna[96]. W tym kontekście jednak nasuwa się pytanie, jakie znaczenie ma w teologii bizantyjskiej adoracja eucharystyczna podczas Liturgii Uprzednio Poświęconych Darów? Wydaje się bowiem, iż adoracja eucharystyczna podczas Liturgii Uprzednio Poświęconych Darów jest znacznie bardziej uzewnętrzniana i rozbudowana niż podczas celebracji Eucharystii. Już podczas proskomidii jeżeli dary uprzednio poświęcone przenoszone są z głównego ołtarza na ołtarz boczny (gr. προθεσις, scs. жертвенник), wówczas przed przeniesieniem kapłan wykonuje pokłon do ziemi[97]. Z kolei podczas Wielkiego Wejścia, kiedy kapłan przenosi uprzednio poświęcone dary, wierni padają na twarz tak, że nie patrzą na kapłana przenoszącego dary. Natomiast zaraz po Wielkim Wejściu wszyscy wykonują 3 pokłony do ziemi[98]. Z jednej strony chodzi tutaj o oddanie czci darom, które są uprzednio poświęcone w przeciwieństwie do niekonsekrowanych jeszcze darów przenoszonych podczas Wielkiego Wejścia na Eucharystii. Z drugiej strony w bizantyjskiej tradycji liturgicznej klękanie oraz pokłony do ziemi ściśle są związane z pokutą i postem, a zwłaszcza z Wielkim Postem[99]. Stąd trudno jest jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie, czy w bizantyjskiej tradycji liturgicznej ta rozbudowana adoracja eucharystyczna na Liturgii Uprzednio Poświęconych Darów powstała najpierw ze względu na szacunek do darów uprzednio poświęconych czy też ze względu na wielkopostny charakter tej Liturgii.

6.4.Konsekwencje czasu sprawowania Liturgii Uprzednio Poświęconych Darów.

Liturgia Uprzednio Poświęconych Darów jest obecnie sprawowana przede wszystkim w środy i piątki Wielkiego Postu, a także w Wielki Poniedziałek, Wtorek i Środę. Skoro jednak Liturgia ta jest zawsze połączona z celebracją Nieszporów, które w rycie bizantyjskim rozpoczynają następny dzień liturgiczny, to oznacza, iż w istocie Liturgia Uprzednio Poświęconych Darów jest sprawowana w czwartki i soboty Wielkiego Postu oraz w Wielki Wtorek, Środę i Czwartek[100]. Natomiast również w soboty Wielkiego Postu i w Wielki Czwartek sprawuje się Eucharystię[101]. Czy to oznacza, iż w rycie bizantyjskim we wszystkie soboty Wielkiego Postu oraz w Wielki Czwartek wierni mają możliwość przystąpienia do Komunii św. dwukrotnie, tzn. pierwszy raz podczas Liturgii Uprzednio Poświęconych Darów, a drugi podczas Eucharystii? Jak to się jednak ma do bizantyjskiej praktyki i tradycji liturgicznej dozwalającej wiernym przyjęcie Komunii św. wyłącznie jeden raz w dniu? Czy ponadto rozpoczęcie dnia liturgicznego od Nieszporów nie oznacza również, iż w Wielki Czwartek dwa razy sprawuje się Nieszpory tak, że pierwszy raz sprawuje się je w Wielką Środę razem z Liturgią Uprzednio Poświęconych Darów, a drugi raz w Wielki Czwartek razem z Liturgią św. Bazylego Wielkiego?[102] Z kolei w rycie łacińskim, skoro Msza św. Wieczerzy Pańskiej sprawowana w Wielki Czwartek wieczorem rozpoczyna święte Triduum Paschalne, to czy nie rozpoczyna ona tym samym kolejnego dnia liturgicznego, czyli Wielkiego Piątku? Jeśli tak, to mogłoby to oznaczać, iż w Wielki Piątek wierni mają możliwość przystąpić dwukrotnie do Komunii św.: pierwszy raz na Mszy św. Wieczerzy Pańskiej, a drugi raz na Mszy Uprzednio Poświęconych Darów.

6.5. Problem udzielania Komunii św. z darów uprzednio poświęconych podczas Eucharystii w rycie łacińskim.

Ze względu na to, iż w łacińskiej tradycji liturgicznej od XI w. rozpoczęła rozpowszechniać się istniejąca do dzisiaj praktyka dopuszczająca na Komunię św. wiernych z darów uprzednio konsekrowanych podczas aktualnie sprawowanej Eucharystii, zatarła się istota i znaczenie wielkopiątkowej Mszy Uprzednio Poświęconych Darów. Z drugiej strony w bizantyjskiej tradycji liturgicznej udzielanie Komunii św. podczas Eucharystii z darów uprzednio poświęconych jest nie do pomyślenia. Dlatego w tej tradycji liturgicznej idea i znaczenie Liturgii Uprzednio Poświęconych Darów jest bardziej przejrzysta i zrozumiała niż na Zachodzie. Jednak również na Zachodzie papież Benedykt XIV w encyklice Certiores effecti z 1742 roku opowiedział się za przyjmowaniem Komunii św. z darów aktualnie sprawowanych. Dopuszczał on jednak udzielanie Komunii św. z darów uprzednio konsekrowanych podczas aktualnie sprawowanej Eucharystii. Podobne stanowisko zajął Pius XII w encyklice Mediator Dei z 1947 roku[103]. Z kolei Sobór Watykański II w Konstytucji o Liturgii stwierdził, iż zaleca się usilnie ów doskonalszy sposób uczestniczenia we Mszy świętej, który polega na tym, że po Komunii kapłana wierni przyjmują Ciało Pańskie z tej samej ofiary[104]. Zastosowanie się do tego zalecenia z jednej strony byłoby powrotem do pierwotnej praktyki całego Kościoła, a z drugiej strony pozwoliłoby na nowo odkryć wiernym łacińskiej tradycji liturgicznej sens i znaczenie wielkopiątkowej Mszy Uprzednio Poświęconych Darów, która obecnie znana jest pod nazwą Liturgii ku czci Męki Pańskiej.

7.Konkluzja.

W wyniku podjęcia refleksji nad dogmatycznym i praktycznym znaczeniem Liturgii Uprzednio Poświęconych Darów w niniejszym artykule, wyłoniły się problemy, które czekają jeszcze na rozwiązanie. W pierwszym rzędzie chodziłoby o sprecyzowanie specyfiki Liturgii Uprzednio Poświęconych Darów, która stanowi swego rodzaju pomost pomiędzy celebracją Eucharystii a obrzędem Komunii św. poza Eucharystią. Z drugiej strony powstaje pytanie dotyczące konsekracji darów eucharystycznych, a zwłaszcza możliwości konsekracji bez słów, jedynie przez zmieszanie (consecratio per comixtionem, consecratio per contactum) oraz ewentualnych skutków takiej nauki. Natomiast możliwość przyjęcia ofiary (stypendium) na Liturgię Uprzednio Poświęconych Darów w katolickich Kościołach wschodnich stanowi okazję do podjęcia rzetelnej refleksji nad bardzo rozpowszechnionym zwyczajem dotyczącym przyjmowania ofiar na Eucharystię. Liturgia Uprzednio Poświęconych Darów każe zastanowić się również nad znaczeniem i różnymi wymiarami adoracji eucharystycznej oraz nad odmierzaniem czasu liturgicznego. Ponadto Liturgia ta lepiej i głębiej ukazuje sens udzielania Komunii św. wiernym z darów aktualnie konsekrowanych podczas Eucharystii. W tym kontekście Liturgia Uprzednio Poświęconych Darów w rycie bizantyjskim może pomóc na nowo odkryć sens wielkopiątkowej Mszy Uprzednio Poświęconych Darów w rycie łacińskim. Natomiast samo dogmatyczne i praktyczne znaczenie Liturgii Uprzednio Poświęconych Darów tak na Wschodzie, jak i na Zachodzie, może przyczynić się do pogłębienia refleksji zwłaszcza w dziedzinie teologii Eucharystii, teologii ekumenicznej, a także teologii pastoralnej i katechezy.

Summary

Powszechnie przyjmuje się, że bizantyjska Liturgia Uprzednio Poświęconych Darów (the Liturgy of the Presanctified) i łacińska Msza Uprzednio Poświęconych Darów (the Mass of the Presanctified) jest obrzędem liturgicznym sprawowanym w określone dni powszednie Wielkiego Postu i Wielkiego Tygodnia, podczas którego nie ma konsekracji chleba i wina, ale udziela się Komunii św. z darów konsekrowanych wcześniej, podczas Eucharystii. Na podstawie tego opisu można by wyciągnąć wniosek, że Liturgia Uprzednio Poświęconych Darów to po prostu rozbudowany, bardziej uroczysty, obrzęd Komunii św. Z drugiej jednak strony pojawiają się istotne pytania dotyczące dogmatycznego i praktycznego znaczenia tej Liturgii, a powyższa jej definicja wydaje się być nadmiernym uproszczeniem. Dlaczego bowiem w rycie bizantyjskim nabożeństwo to nazywa się Liturgią, skoro słowo to zarezerwowane jest tam wyłącznie na określenie Eucharystii? Dlaczego Kodeks Kanonów Kościołów Wschodnich dopuszcza możliwość przyjmowania ofiar (offerings) na Liturgię Uprzednio Poświęconych Darów tak jak na Boskiej Liturgii (Divine Liturgy), czyli Eucharystii? Podobnie dlaczego w rycie łacińskim ów obrzęd liturgiczny nazywany jest Mszą Uprzednio Poświęconych Darów, skoro słowo Msza oznacza Eucharystię? Dlaczego Liturgii Uprzednio Poświęconych Darów zawsze przewodniczy biskup lub prezbiter ubrany w pełne szaty liturgiczne tak jak do sprawowania Eucharystii? Czy zatem Liturgia Uprzednio Poświęconych Darów nie stanowi swoistej formy pośredniej pomiędzy sprawowaniem Eucharystii, podczas której dokonuje się konsekracja chleba i wina a zwyczajnym obrzędem Komunii św. udzielanej poza Eucharystią? Jeśli tak, to na czym polegałaby specyfika tej Liturgii?

Po omówieniu pochodzenia, charakteru, autorstwa, czasu sprawowania oraz struktury Liturgii Uprzednio Poświęconych Darów w rycie bizantyjskim i Mszy Uprzednio Poświęconych Darów w rycie łacińskim została podjęta refleksja nad konsekwencjami dogmatycznymi i praktycznymi związanymi z tą Liturgią. Najwięcej miejsca poświęcono tutaj zagadnieniu konsekracji wina w kielichu poprzez wpuszczenie do niego Ciała Pańskiego (consecratio per commixtionem, consecratio per contactum). O ile bowiem pierwotnie nauczano o konsekracji wina na Liturgii Uprzednio Poświęconych Darów, o tyle od XVII wieku pod wpływem teologii scholastycznej uważano, iż po wpuszczeniu cząsteczki Ciała Pańskiego do kielicha z winem, wino to się uświęca (is blessed),ale się nie przeistacza w Krew Pańską, ponieważ nie zostały nad nim odmówione słowa konsekracji. Podjęto też zagadnienie dotyczące możliwości przyjmowania ofiar (offerings) na Liturgię Uprzednio Poświęconych Darów w kontekście rozpowszechnionego w całym Kościele zwyczaju przyjmowania ofiar na Eucharystię. Następnie wskazano na źródła rozwinięcia się adoracji eucharystycznej podczas tej Liturgii oraz na konsekwencje czasu sprawowania tej Liturgii. Na końcu poruszono również problem udzielania Komunii św. z darów uprzednio konsekrowanych podczas Eucharystii w rycie łacińskim, który stoi na przeszkodzie w lepszym i głębszym zrozumieniu celu i zadania wielkopiątkowej Mszy Uprzednio Poświęconych Darów w rycie łacińskim.