Marek Blaza SJ

„To czy�cie na moj� pami�tk�”.

Ale jak?

Chrystus podczas Ostatniej Wieczerzy, ustanawiaj�c sakrament Eucharystii, nakaza� uczniom: „To czy�cie na moj� pami�tk�” (�k 22,19; 1 Kor 11, 24-25). Jednak nic nam nie wiadomo o tym, �eby udzieli� On jakich� konkretnych wskaza� dotycz�cych sposobu celebracji Eucharystii. Nie pozostawi� On tak�e �adnej konkretnej wskaz�wki co do tego, jak cz�sto nale�y sprawowa� Eucharysti�. Ponadto nie wiadomo te�, w jaki spos�b uczniowie przyjmowali Cia�o i Krew Chrystusa podczas Ostatniej Wieczerzy: czy sami je brali i spo�ywali czy te� sam Chrystus im ich udziela�? Dlatego te� niemo�liwym jest sprecyzowanie sposobu uczestnictwa uczni�w podczas Ostatniej Wieczerzy: czy mo�na tu m�wi� o koncelebracji uczni�w z Chrystusem, a je�eli tak, to o jakiego rodzaju koncelebracj� chodzi�oby tutaj? Chocia� na te pytania niepodobna jednoznacznie odpowiedzie�, to jednak wydaje si�, i� r�ne sposoby sprawowania Eucharystii istniej�ce a� do dnia dzisiejszego w poszczeg�lnych Ko�cio�ach tradycji tak wschodniej, jak i zachodniej, mog� stanowi� swego rodzaju wielobarwny komentarz do s��w Chrystusa: „To czy�cie na moj� pami�tk�”. Dlatego w tym kontek�cie zostanie dokonana refleksja nad cz�stotliwo�ci� sprawowania Eucharystii, nad rodzajami koncelebracji eucharystycznej, a tak�e nad przyjmowaniem Komunii �w. przez duchownych w r�nych tradycjach liturgicznych na chrze�cija�skim Zachodzie i na Wschodzie. Dzi�ki podj�ciu tej refleksji mo�na b�dzie bowiem rzetelniej uchwyci� znaczenie i sens Misterium Eucharystii ustanowionego przez Chrystusa i uobecnianego przez Jego uczni�w a� do dnia dzisiejszego.

Cz�stotliwo�� sprawowania Eucharystii[1]

Cz�stotliwo�� sprawowania Eucharystii w I Tysi�cleciu chrze�cija�stwa. Ju� na podstawie tekst�w Nowego Testamentu mo�na zak�ada�, i� w Ko�ciele pierwotnym Eucharysti� sprawowano w Dzie� Pa�ski, czyli w niedziel� (por. Dz 20, 7-12; 1 Kor 16,2; Ap 1,10). R�wnie� na podstawie p�niejszych �wiadectw, zw�aszcza Tertuliana (zm. ok. 220), wiadomo, i� w po�owie II w. chrze�cijanie gromadzili si� jedynie na Eucharystii w niedziel�, a na pozosta�e dni tygodnia zabierali ze sob� do dom�w konsekrowane dary z niedzielnej Eucharystii, aby z nich przyjmowa� Komuni� �w. w ci�gu tygodnia. W tym te� czasie sprawowano ponadto okazjonalnie Eucharysti� dla specjalnych grup wiernych: przy grobach w ramach pogrzebu, w oratoriach ku czci m�czennik�w, w celach wi�ziennych i w domach prywatnych. W Afryce P�nocnej te Eucharystie dla grup specjalnych sta�y si� na tyle powszechne, �e Cyprian z Karaginy (zm. 258) m�wi� kap�anom o codziennym sprawowaniu Eucharystii dla ma�ych wsp�lnot, np. dla wi�ni�w. Ju� jednak na pocz�tku II w. w Afryce P�nocnej w ramach dni stacyjnych[2] i postnych, czyli w �rody i pi�tki, sprawowano Eucharysti�, o czym wspomina Tertulian. Pod koniec II w. Eucharysti� celebruje si� na grobach m�czennik�w z okazji rocznicy ich �mierci. Z kolei sobota stopniowo zacz�a upodabnia� si� do niedzieli i od IV w. nie tylko w niedziele, ale r�wnie� w soboty sprawowano Eucharysti� we wszystkich Ko�cio�ach lokalnych opr�cz Rzymu i Aleksandrii. W tym te� czasie Eucharystia sprawowana w domach prywatnych by�a ju� bardzo powszechnym zjawiskiem. I tak np. �w. Grzegorz z Nazjanzu (zm. ok. 389) sprawowa� Eucharysti� w domu swojej rodzonej siostry Makryny, a ich ojciec, tak�e biskup, celebrowa� z powodu choroby wielkanocn� Eucharysti� w swoim pokoju. O praktyce celebrowania Eucharystii w domach prywatnych wspominaj� Synody w Laodycei (II po�. IV w.) i Seleucji-Ktezyfonu (410). Z kolei II Synod Kartagi�ski (390), a p�niej Sob�r Trulla�ski (691-692) wymaga� od celebruj�cego kap�ana zgody biskupa na tego rodzaju sprawowanie Eucharystii. W ko�cu IV w. we wsp�lnotach lub w katedrach sprawowano ju� Eucharysti� codziennie w Mediolanie, Akwilei, Hiszpanii i Afryce P�nocnej. W tym kontek�cie �w. Augustyn (zm. 430) zauwa�y�, �e praktyka codziennej Eucharystii na Zachodzie chrze�cija�stwa jest r�na od cz�stotliwo�ci sprawowania Eucharystii na Wschodzie. W IV w. na postawie jednych �r�de� (Atanazy, Sokrates) w Aleksandrii Eucharysti� sprawuje si� jedynie w niedziele, a na podstawie innych (Responsa canonica do patriarchy Tymoteusza z Aleksandrii) w soboty i niedziele. Z kolei �w. Cyryl Aleksandryjski (zm. 444) na pocz�tku V w. wzmiankowa� ju� o codziennym sprawowaniu Eucharystii. Natomiast w Jerozolimie w IV w. Eucharysti� sprawowano w niedziele, �rody i pi�tki poza Wielkim Postem, w soboty Wielkiego Postu oraz w niekt�re znaczniejsze �wi�ta. Z kolei w syriackim dokumencie Testamentum Domini z V w. pisano o sprawowaniu Eucharystii w soboty, niedziele i dni postne. R�wnie� na Cyprze Epifaniusz z Salaminy (zm. 403) w II po�owie IV w. pisa� o sprawowaniu Eucharystii w niedziele, �rody i pi�tki na wz�r tradycji jerozolimskiej. Natomiast w tym samym czasie w Antiochii na podstawie dzie�a Constitutiones Apostolorum wiadomo, �e w Syrii zachodniej Eucharysti� sprawowano jedynie w soboty i niedziele. Z kolei na podstawie �wiadectwa �w. Jana Chryzostoma (zm. 407) Eucharysti� w Antiochii sprawowano poza Wielkim Postem zwykle w pi�tki, soboty i niedziele, a tak�e we wspomnienia �wi�tych m�czennik�w, czyli niemal codziennie. R�wnie� na podstawie postanowie� Synodu w Laodycei (II po�. IV w.) i �wiadectwa �w. Jana Chryzostoma wida�, i� w Wielkim Po�cie w Konstantynopolu i Azji Mniejszej Eucharysti� sprawowano jedynie w soboty i niedziele[3]. W VI w. na podstawie listu napisanego najprawdopodobniej przez Sewera z Antiochii autor zaleca� przyjmowanie Komunii �w. w �rody, pi�tki, soboty i niedziele. Chodzi tu prawdopodobnie o Komuni� �w. przyjmowan� podczas sprawowania Eucharystii, bo niby dlaczego nie mo�na by przyj�� Komunii �w. w pozosta�e dni? �wiadczy o tym cho�by praktyka Ko�cio�a pierwotnego, kiedy wierni uczestniczyli w Eucharystii jedynie w niedziel�, a w ci�gu tygodnia przyjmowali Komuni� �w. Podobna praktyka mia�a tak�e miejsce w monasterach pierwszych wiek�w chrze�cija�stwa, gdzie Eucharystia by�a sprawowana jedynie w niedziele i �wi�ta, a w dni powszednie Komunii �w. udziela� mnichom prze�o�ony, kt�ry sam r�wnie� nie mia� �wi�ce� kap�a�skich. W IX w. w Bizancjum zacz�a si� jednak rozpowszechnia� praktyka codziennej celebracji Eucharystii w monasterach poza dniami powszednimi Wielkiego Postu, kiedy jedynie udzielano Komunii �w. A zatem na chrze�cija�skim Wschodzie cz�stotliwo�� sprawowania Eucharystii by�a zr�nicowana. W soboty i niedziele sprawowana by�a w Aleksandrii, p�nocnej Syrii, Azji Mniejszej i Konstantynopolu. W �rody, pi�tki i niedziele w Palestynie (w tym w Jerozolimie), na Cyprze i w Mezopotamii. W �rody, pi�tki, soboty i niedziele by�a sprawowana w Antiochii. I wreszcie w V w. pojawia si� zwyczaj codziennej Eucharystii w Aleksandrii. R�wnie� w przypisywanym Atanazemu z Synaju (zm. ok. 700) dziele Oratio de sacra synaxi mowa jest o Eucharystii jako o codziennej czynno�ci.

Wzajemny zwi�zek Eucharystii i postu. W Ko�ciele rzymskim w ramach Wielkiego Postu w �rody i pi�tki sprawowano w pierwszych wiekach uroczyste nabo�e�stwa, tzw. synaxis. Nie by�a to jednak Eucharystia. Od IV w. nabo�e�stwa te w Wielkim Po�cie zacz�to tak�e sprawowa� w poniedzia�ki, wtorki i soboty. W VI w. nabo�e�stwa te przekszta�ci�y si� w celebracj� Eucharystii tak, �e jedynym w�wczas dniem tygodnia w Wielkim Po�cie, kiedy nie sprawowano Eucharystii by� czwartek. W ten spos�b Wielki Post w Ko�ciele rzymskim sta� si� pierwszym i jedynym okresem liturgicznym, kiedy niemal codziennie sprawowano Eucharysti� (poza czwartkiem). R�wnie� w Afryce na czele z Aleksandri�, w Jerozolimie i Palestynie, na Cyprze i w Mezopotamii �rody i pi�tki, czyli dni postne, by�y pierwszymi dniami powszednimi, w ramach kt�rych sprawowano Eucharysti�. Z kolei w Konstantynopolu i Azji Mniejszej uwa�ano, �e nie mo�na sprawowa� Eucharystii w dni postne, poniewa� jedno wyklucza drugie. Na podstawie przepis�w liturgicznych z X w. w Konstantynopolu Eucharysti� sprawowano w soboty i niedziele ca�ego roku, codziennie od Wielkanocy do Pi��dziesi�tnicy, w �wi�ta Pa�skie, w niekt�re �wi�ta maryjne i �wi�tych. Trzeba jednak pami�ta�, �e dzie� bez sprawowania Eucharystii nie oznacza� dnia bez mo�liwo�ci przyj�cia Komunii �w. W �rod� i pi�tek przed Wielkim Postem, od poniedzia�ku do pi�tku Wielkiego Postu oraz w Wielki Poniedzia�ek, Wtorek i �rod� sprawowano Liturgi� Uprzednio Po�wi�conych Dar�w (Missa Praesanctificatorum), w ramach kt�rej mo�na by�o przyst�pi� do Komunii �w. Z drugiej strony jednak w IX w. bizantyjskie przepisy liturgiczne zakazywa�y kap�anowi celebrowa� Eucharystii wi�cej ni� raz dziennie, co oznacza, �e do takich nadu�y� musia�o dochodzi�. Ponadto cesarz bizantyjski Konstantyn IX Monomach (1042-1055) przeznaczy� pewn� sum� pieni�dzy na to, aby w Konstantynopolu w �wi�tyni M�dro�ci Bo�ej (Hagia Sophia) codziennie sprawowano Eucharysti�. A zatem coraz cz�stsze sprawowanie Eucharystii, nawet wi�cej ni� raz dziennie, sta�o si� praktyk� znan� nie tylko w zachodnim chrze�cija�stwie. Ju� w VII w. w Ko�ciele koptyjskim wzmiankowano o jakich� heretykach, kt�rzy przyst�powali do Komunii �w., a by� mo�e i sprawowali Eucharysti�, 20 razy dziennie.

Ko�cio�y prawos�awne i katolickie Ko�cio�y tradycji bizantyjskiej. Wed�ug obecnie obowi�zuj�cych przepis�w liturgicznych w Ko�cio�ach wywodz�cych si� z bizantyjskiej tradycji liturgicznej, tak prawos�awnych jak i katolickich, istnieje mo�liwo�� codziennego sprawowania Eucharystii poza Wielkim Postem, kiedy Eucharysti� mo�na sprawowa� jedynie w soboty i niedziele oraz w �wi�to Zwiastowania Pa�skiego (25 III). Nie wolno r�wnie� sprawowa� Eucharystii w �rod� i pi�tek przed Wielkim Postem, a tak�e w pi�tek przed �wi�tem Bo�ego Narodzenia (25 XII) albo Objawienia Pa�skiego (6 I), je�li kt�re� z tych �wi�t wypadnie w niedziel� albo w poniedzia�ek[4]. Z kolei w �rody i pi�tki Wielkiego Postu oraz w Wielki Poniedzia�ek, Wtorek i �rod� przepisy zezwalaj� na sprawowanie Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w, w ramach kt�rej mo�na przyj�� Komuni� �w. W pozosta�e dni aliturgiczne przepisy nie przewiduj� przyj�cia Komunii �w. W wielu jednak Ko�cio�ach katolickich tradycji bizantyjskiej zezwala si� w praktyce na codzienne sprawowanie Eucharystii w Wielkim Po�cie (poza Wielkim Pi�tkiem)[5]. Co wi�cej, podobna praktyka jest r�wnie� obserwowana w niekt�rych Ko�cio�ach prawos�awnych[6]. W niekt�rych wreszcie Ko�cio�ach prawos�awnych i katolickich tradycji bizantyjskiej sprawowanie Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w nie ogranicza si� jedynie do �r�d i pi�tk�w Wielkiego Postu w duchu postanowienia 52. Kanonu Soboru Trulla�skiego (691-692): we wszystkie dni Wielkiego Postu opr�cz sob�t i niedziel i �wi�tego dnia Zwiastowania Pa�skiego, nie sprawuje si� innej Liturgii, jak tylko Liturgi� Uprzednio Po�wi�conych Dar�w[7]. Z kolei poza Wielkim Postem chocia� przepisy liturgiczne zezwalaj� na codzienne sprawowanie Eucharystii, to jednak w Ko�cio�ach prawos�awnych zwykle w parafiach odprawia si� Eucharysti� jedynie w niedziele i �wi�ta, a codziennie w katedrach, niekt�rych wi�kszych miastach i monasterach. Kap�an mo�e sprawowa� Eucharysti� tylko jeden raz dziennie. Na danym o�tarzu, antymensionie (korporale), dyskosie (patenie) i kielichu mo�na odprawi� tylko jedn� Eucharysti� dziennie[8]. Zwykle w cerkwi sprawuje si� w niedziel� tylko jedn� Eucharysti�. Z kolei sprawowanie Eucharystii w Ko�cio�ach prawos�awnych przez samego kap�ana bez cho�by jednego wiernego jest niedopuszczalne.

Staro�ytne Ko�cio�y wschodnie. Poniewa� w Aleksandrii podobnie jak w Rzymie dni postne sta�y si� pierwszymi dniami powszednimi, w ramach kt�rych zacz�to sprawowa� Eucharysti�, dlatego te� obecnie Ko�ci� koptyjski jest jedynym Ko�cio�em wschodnim, w kt�rym sprawuje si� codziennie Eucharysti� w okresach postnych w przeciwie�stwie do bizantyjskiej tradycji liturgicznej. Obecnie w Ko�ciele koptyjskim Eucharysti� sprawuje si� w �rody, pi�tki, niedziele, w 19 �wi�t oraz codziennie w Wielkim Po�cie. W Ko�ciele etiopskim Eucharysti� sprawuje si� jedynie w niedziele i �wi�ta, chocia� w niekt�rych monasterach sprawuje si� Eucharysti� codziennie. Z kolei Maronici chocia� niegdy� sprawowali w Wielkim Po�cie Liturgi� Uprzednio Po�wi�conych Dar�w, to obecnie pod wp�ywem Ko�cio�a rzymskokatolickiego zrezygnowali ze swojej tradycji w tej kwestii i praktykuj� codzienne sprawowanie Eucharystii w Wielkim Po�cie z wyj�tkiem Wielkiego Pi�tku. Natomiast w Syryjskim Ko�ciele Ortodoksyjnym w ksi�gach liturgicznych zamieszczona jest Liturgia Uprzednio Po�wi�conych Dar�w, ale nie jest sprawowana. R�wnie� ksi�gi liturgiczne Asyryjskiego Ko�cio�a Wschodu zawieraj� parafialn� Liturgi� Uprzednio Po�wi�conych Dar�w. Z kolei w ormia�skiej tradycji liturgicznej przez 3 tygodnie poprzedzaj�ce Wielki Post i w samym Wielkim Po�cie przepisy zezwalaj� na sprawowanie Eucharystii jedynie w soboty i niedziele. Niekt�re ormia�skie ksi�gi liturgiczne zawieraj� Liturgi� Uprzednio Po�wi�conych Dar�w, ale nie sprawuje si� jej w praktyce. Ponadto w Ormia�skim Ko�ciele Apostolskim nawet w monasterach Eucharystia sprawowana jest jedynie w niedziele i �wi�ta.

Podsumowanie. Por�wnuj�c ryt �aci�ski z rytami wschodnimi, okazuje si�, �e jedynym rytem, w kt�rym Eucharysti� w praktyce sprawuje si� codziennie (opr�cz Wielkiego Pi�tku i Wielkiej Soboty, kiedy jest to zakazane) jest ryt �aci�ski, gdzie w przeci�gu wiek�w codzienne sprawowanie Eucharystii przez kap�ana sta�o si� nieodzown� form� jego osobistej pobo�no�ci (devotio). St�d w rycie �aci�skim wynik�a m.in. praktyka odprawiania Eucharystii przez jednego kap�ana bez udzia�u nawet jednego wiernego (tzw. msza prywatna, missa privata), a tak�e mno�enie liczby sprawowanych mszy w ci�gu jednego dnia. Z kolei Reformacja w XVI w. wyst�pi�a przeciwko tym praktykom. St�d w Ko�cio�ach protestanckich Eucharysti� sprawuje si� jedynie we wsp�lnocie w niedziele i niekt�re wa�niejsze �wi�ta, w tym w Wielki Pi�tek. O ile zatem w Ko�ciele rzymskokatolickim praktykuje si� codzienne sprawowanie Eucharystii, a w Ko�ciele koptyjskim codziennie Eucharysti� sprawuje si� tylko w Wielkim Po�cie, o tyle w tradycji bizantyjskiej rado�� wyp�ywaj�ca z celebracji Eucharystii jest nie do pogodzenia z duchem Wielkiego Postu. St�d zdaniem wybitnego liturgisty, Roberta Tafta SJ, twierdzenie, �e „dobrzy kap�ani” odprawiaj� Eucharysti� codziennie albo �e jedynie niedziela i �wi�ta s� odpowiednimi dniami do sprawowania Eucharystii, jest wy�wiechtanym frazesem[9]. A zatem na podstawie istnienia r�nych praktyk w kwestii cz�stotliwo�ci sprawowania Eucharystii nale�y mie� na uwadze, i� wszelkiego rodzaju dogmatyzowanie czy to codziennego sprawowania Eucharystii, czy ograniczania jej sprawowania jedynie do niedziel i �wi�t, podwa�a jednocze�nie dyscyplin� obowi�zuj�c� w innych tradycjach liturgicznych mieszcz�cych si� w ramach Ko�cio��w prawos�awnych, a tak�e Ko�cio�a rzymskokatolickiego i katolickich Ko�cio��w wschodnich.

Dogmatyczno-praktyczny problem koncelebry eucharystycznej[10]

Koncelebra w I Tysi�cleciu chrze�cija�stwa. Na podstawie tekst�w z Nowego Testamentu oraz dzie� Ojc�w Apostolskich odnosi si� wra�enie, �e podzia� na kler i wiernych �wieckich nie jest nazbyt podkre�lany. Raczej m�wi si� tu o wsp�lnej celebracji. Jednak ju� �w. Ignacy Antioche�ski na pocz�tku II w. m�wi o biskupie i podleg�ych mu prezbiterach i diakonach. Odt�d w celebracji liturgicznej pojawia si� „arcykap�an” w osobie biskupa, kt�remu towarzysz� duchowni ni�szych stopni. W tym te� czasie zaczyna zarysowywa� si� r�nica pomi�dzy duchownymi a wiernymi �wieckimi, cho� nadal m�wi si� o jednym zgromadzeniu i o tym, �e ka�dy ma w nim swoj� funkcj� do spe�nienia. Co wi�cej, wi�kszo�� �wiadectw z okresu pierwszych wiek�w chrze�cija�stwa wi�cej miejsca po�wi�ca roli diakon�w i wiernych podczas Eucharystii ni� prezbiterom, o kt�rych w�wczas nikt by nie pomy�la� nawet jako o koncelebransach w tym sensie, w jakim dzisiaj rozumiemy to s�owo. Pocz�tkowo bowiem prezbiterzy nie celebrowali Eucharystii, a w gminach wiejskich czynili to chorepiskopi, czyli biskupi wiejscy. Znaczenie bowiem prezbitera w Ko�ciele pierwotnym by�o niewielkie. Dopiero gdy zanik� urz�d chorepiskop�w, prezbiterzy otrzymali pozwolenie od biskupa na samodzielne celebrowanie Eucharystii w parafiach. St�d dopiero od IV w. prezbiterzy podczas celebracji Eucharystii z biskupem zajmuj� sobie nale�ne miejsca i odt�d mo�na m�wi� o prezbiterach jako koncelebransach sakramentu Eucharystii, kt�rego celebransem jest jednak jedynie biskup[11]. Od IV w. panuje coraz wi�ksze przekonanie, i� prezbiterzy koncelebruj�cy Eucharysti� z biskupem czyni� co�, czego wierni �wieccy nie maj� prawa czyni�. Odt�d zacz�to te� coraz bardziej dowarto�ciowywa� kap�a�stwo prezbiter�w, podwa�aj�c jednocze�nie kap�a�stwo wiernych[12]. Koncelebruj�cy bowiem Eucharysti� prezbiterzy ofiaruj� dary eucharystyczne wraz z biskupem i wykonuj� wszelkie czynno�ci liturgiczne odpowiednie dla swojego stopnia. Jednak na podstawie tekst�w �r�d�owych tego czasu wynika, �e Modlitw� Eucharystyczn� odmawia� jedynie biskup. Ten rodzaj koncelebracji biskupa z prezbiterami, w kt�rej s�owa Modlitwy Eucharystycznej odmawia� tylko biskup, nazywany koncelebr� ceremonialn� lub zhierarchizowan�, by� rozpowszechniony w ca�ym Ko�ciele a� do VI w. Dopiero w VII w. w Rzymie pojawia si� nowa forma koncelebry, tzw. koncelebra sakramentalna lub synchronizowana, w ramach kt�rej koncelebruj�cy prezbiterzy odmawiali niekt�re modlitwy wraz z biskupem, w tym s�owa konsekracji. W bizantyjskiej tradycji liturgicznej ten rodzaj koncelebry pojawia si� pierwszy raz dopiero w X w. Co wi�cej, w tym te� czasie w Bizancjum pojawia si� kolejna innowacja: koncelebra samych prezbiter�w, bez biskupa, zwana koncelebr� synaksaln�.

Ko�ci� rzymskokatolicki. Na Zachodzie od pontyfikatu Innocentego III (zm. 1216) coraz rzadziej sprawowano koncelebrowane Eucharystie tak, �e w ko�cu prawie w og�le koncelebra zosta�a zarzucona. Koncelebrowana Eucharystia zachowa�a si� jedynie przy okazji �wi�ce� biskupich, kap�a�skich oraz benedykcji opata. Dopiero w wyniku reform liturgicznych Soboru Watyka�skiego II w 1965 r. przywr�cono koncelebracj� Eucharystii, zar�wno pod przewodnictwem biskupa jak i pod przewodnictwem prezbitera, kt�ry w stosunku do koncelebruj�cych z nim prezbiter�w jest pierwszym spo�r�d r�wnych (primus inter pares). Obecna koncelebra w Ko�ciele rzymskokatolickim jest koncelebr� sakramentaln�, synchronizowan�, podczas kt�rej wszyscy kap�ani razem wypowiadaj� s�owa konsekracji i na mocy tego samego kap�a�stwa dzia�aj� razem (in persona Summi Sacerdotis).

Ko�cio�y prawos�awne i katolickie Ko�cio�y tradycji bizantyjskiej. W bizantyjskiej tradycji liturgicznej pierwotnie jedynie jeden celebrans odmawia� s�owa Anafory, w tym s�owa konsekracji. Jednak p�niej, podobnie jak na Zachodzie, zacz�to praktykowa� koncelebr� sakramentaln�. W tym kontek�cie nale�y odr�ni� tradycj� Ko�cio��w prawos�awnych w tej kwestii od praktyki istniej�cej w Ko�cio�ach katolickich tradycji bizantyjskiej. Wielu bowiem katolickich kap�an�w obrz�dku bizantyjskiego pod wp�ywem Zachodu odprawia codziennie Eucharysti� z pobo�no�ci (devotio), nawet gdy nie ma potrzeby duszpasterskiej jej sprawowa�. W tym kontek�cie koncelebra jawi si� bardziej jako spos�b zaspokajania swojej w�asnej pobo�no�ci i pragnienie odprawiania codziennie Eucharystii ni� ukazanie istoty ko�cielnej wsp�lnoty (koinonia) zgromadzenia eucharystycznego. Natomiast w Ko�cio�ach prawos�awnych koncelebra zwykle ma miejsce tylko w�wczas, gdy sprawuje si� uroczyst� Eucharysti� pod przewodnictwem biskupa albo gdy sprawuj� j� sami prezbiterzy z okazji jakiej� uroczysto�ci. Nawet w monasterach w dni powszednie tylko jeden kap�an[13] odprawia Eucharysti�, podczas gdy pozostali kap�ani uczestnicz� w niej jak wierni �wieccy (modo laico), stoj�c w nawie i nie ubieraj�c nawet stu�y. W �wi�ta niekt�rzy kap�ani do��czaj� si� do koncelebry. Celebruj�cy biskup zwykle otoczony jest koncelebruj�cymi prezbiterami, a tak�e innymi biskupami. Bywa jednak, �e sam biskup chocia� uczestniczy w Eucharystii i g�osi podczas niej kazanie, nie celebruje jej, a przewodnictwo zleca jednemu z prezbiter�w. Katolicy tradycji bizantyjskiej oraz wi�kszo�� prawos�awnych (wszystkie Ko�cio�y sprawuj�ce Eucharysti� tak jak w Rosji i na Ukrainie) praktykuj� koncelebr� sakramentaln� na wz�r tradycji rzymskokatolickiej. Jest to przede wszystkim skutek wp�yw�w teologii scholastycznej na teologi� prawos�awn� w XVI w. Z drugiej strony koncelebra sakramentalna pojawi�a si� jeszcze wcze�niej, bo w X w. w Konstantynopolu. Jednak obecnie w greckich Ko�cio�ach prawos�awnych z jednej strony w Hieratikonie[14] wydanym w Atenach w 1951 r. jest mowa o tym, �e wszyscy kap�ani maj� odmawia� s�owa Modlitwy Eucharystycznej. Z drugiej jednak strony w samym tek�cie Anafory odnosi si� wra�enie, �e s�owa konsekracji i epiklezy odmawia tylko g��wny celebrans. Natomiast w Hieratikonie z 1962 r. wyra�nie podkre�lono, i� jedynie g��wny celebrans dokonuje konsekracji dar�w. Nie mo�na jednak wykaza�, i� obecnie praktykowana w greckich Ko�cio�ach prawos�awnych koncelebra ceremonialna ma swoje �r�d�a w staro�ytnej tradycji. Raczej praktyka ta jest zwi�zana z nauczaniem Nikodema Hagioryty (1749-1809), kt�ry utrzymywa�, �e tylko g��wny celebrans ma wypowiada� s�owa konsekracji i epiklezy, gdy� niekt�rzy koncelebransi odczytywali Modlitw� Eucharystyczn� ze swoich ksi��eczek zawieraj�cych tekst Anafory prywatnie.

staro�ytne Ko�cio�y wschodnie. W Ormia�skim Ko�ciele Apostolskim pod wp�ywem tradycji �aci�skiej koncelebra zachowa�a si� jedynie podczas �wi�ce� biskupich i kap�a�skich. Jednak w Ormia�skim Ko�ciele Katolickim po II Soborze Watyka�skim rozpocz�to r�wnie� na wz�r tradycji �aci�skiej wprowadza� cz�stsz� koncelebr�. R�wnie� w Ko�ciele Maronickim pod wp�ywem rytu �aci�skiego wprowadzono koncelebr� sakramentaln�, cho� do VII w. praktykowano w tym Ko�ciele koncelebr� ceremonialn�. W Koptyjskim Ko�ciele Ortodoksyjnym poszczeg�lni prezbiterzy ubrani s� podczas Eucharystii w szaty mszalne, ale tylko g��wny celebrans stoi przed o�tarzem, a modlitwy s� dzielone pomi�dzy koncelebransami tak, �e s�owa konsekracji wypowiada tylko jeden z kap�an�w, niekoniecznie g��wny celebrans. Koptyjski Ko�ci� Katolicki praktykuje jednak koncelebr� sakramentaln�. Z kolei w Syryjskim Ko�ciele Ortodoksyjnym istnieje zwyczaj, i� celebruj�cemu biskupowi ubranemu w szaty mszalne towarzyszy pewna ilo�� prezbiter�w, kt�rzy jednak ubieraj� na sutann� jedynie stu�y. Jednak na pocz�tku Anafory[15], czyli Modlitwy Eucharystycznej jeden z prezbiter�w ubiera ponadto phaino (odpowiednik ornatu w rycie �aci�skim) i staje razem z biskupem przy o�tarzu. Jednak s�owa konsekracji oraz modlitw� epiklezy[16] wypowiada jedynie biskup. Dopiero po epiklezie biskup udaje si� na sw�j tron, a prezbiter ubrany w phaino dope�nia modlitw� epiklezy i rozdziela pozosta�e modlitwy Anafory pomi�dzy prezbiter�w ubranych w stu�y. Na ko�cu Anafory biskup ponownie staje przed o�tarzem, a asystuj�cy prezbiter zdejmuje phaino. Natomiast podczas Komunii �w. duchownych jedynie biskup zobowi�zany jest do jej przyj�cia, chocia� prezbiterzy te� mog� j� przyj��, je�li s� dysponowani. Ponadto zar�wno w Syryjskim Ko�ciele Ortodoksyjnym, jak r�wnie� w Syryjskim Ko�ciele Katolickim istnieje ryt „synchronizowanych Eucharystii”, kt�ry polega na tym, �e zar�wno g��wny celebrans jak i ka�dy koncelebruj�cy kap�an ma swoj� w�asn� paten� z chlebem i sw�j w�asny kielich z winem. Podobny zwyczaj „synchronizowanych Eucharystii” istnieje r�wnie� w Etiopskim Ko�ciele Ortodoksyjnym, w kt�rym jednak za najbardziej idealny spos�b sprawowania Eucharystii uchodzi koncelebra 13 kap�an�w, kt�rzy dziel� mi�dzy siebie poszczeg�lne modlitwy tak, �e s�owa konsekracji wypowiada tylko jeden z kap�an�w. Jednak wszyscy koncelebruj�cy kap�ani s� zobowi�zani do przyj�cia Komunii �w. Je�eli natomiast nie jest mo�liwa koncelebracja 13 kap�an�w, w�wczas wystarczy, je�li Eucharysti� sprawuje siedmiu kap�an�w, a co najmniej pi�ciu. Tak liczne koncelebry s� mo�liwe dzi�ki temu, i� w Etiopskim Ko�ciele Ortodoksyjnym prezbiter�w i diakon�w �wi�ci si� w�a�ciwie bez ogranicze� tak, �e w niekt�rych wioskach mieszka nawet kilku prezbiter�w i diakon�w[17]. Natomiast w tradycji wschodniosyryjskiej zachowa�a si� bardzo pierwotna forma koncelebry. Biskup otoczony prezbiterami podczas Eucharystii przewodniczy Liturgii S�owa. Jednak tu� przed rozpocz�ciem si� Anafory, archidiakon wybiera jednego spo�r�d prezbiter�w, aby on jeden odm�wi� s�owa Modlitwy Eucharystycznej. Je�eli w danym ko�ciele liczba prezbiter�w jest du�a, w�wczas staje si� zrozumia�ym, i� takie wybranie poczytane jest jako wielki zaszczyt[18].

Podsumowanie. W 1957 r. �wi�te Oficjum wyda�o dekret zwany „krzy�em teolog�w” (crux theologorum), w kt�rym stwierdzi�o, i� tylko ten kap�an wa�nie celebruje Eucharysti�, kt�ry wypowiada s�owa konsekracji. Decyzja ta oznacza w praktyce, i� jedynie w ramach koncelebry sakramentalnej, czyli synchronizowanej, wszyscy koncelebransi wa�nie sprawuj� Eucharysti�. Natomiast w ramach koncelebry ceremonialnej, czyli zhierarchizowanej, gdzie jedynie jeden z celebrans�w wypowiada s�owa konsekracji, a pozostali koncelebransi w tym czasie milcz�, ci ostatni w rzeczywisto�ci nie koncelebruj� tej Eucharystii, poniewa� taki rodzaj koncelebracji w Ko�ciele rzymskokatolickim jest niewa�ny. Z jednej strony powy�sza wypowied� �wi�tego Oficjum przez wielu teolog�w i liturgist�w jest uwa�ana jedynie za prawn�, jurydyczn� i nie oceniaj�c� praktyki poprzednich wiek�w. Z drugiej jednak strony decyzja ta w du�ej mierze zakwestionowa�a istniej�ce po dzi� dzie� praktyki koncelebry ceremonialnej w niekt�rych Ko�cio�ach wschodnich. Fakt ten jednak winien tym bardziej przynagla� do podj�cia rzetelnej refleksji nad sam� koncelebr� eucharystyczn�, a zw�aszcza nad jej teologi� i nad rodzajami koncelebracji, tak�e poza Eucharysti�, i wreszcie nad wzajemn� relacj� pomi�dzy biskupem, prezbiterami, diakonami i lud�mi �wieckimi w celebracji eucharystycznej. W chwili obecnej mo�na by jedynie stwierdzi�, i� tym, co Ko�cio�y wschodnie zachowa�y najcenniejszego w koncelebrze eucharystycznej z czas�w staro�ytnych, bynajmniej nie s� r�ne formy tej koncelebry, ale staro�ytny idea� jedno�ci eucharystycznej: jedna wsp�lnota, jeden o�tarz, jedna Eucharystia. Tej zasadzie na Wschodzie podporz�dkowana jest koncelebra, kt�ra jednocze�nie wyklucza mno�enie liczby sprawowania Eucharystii w jednym dniu, nawet w niedziele i �wi�ta. Z kolei na Zachodzie przywr�cenie praktyki koncelebry na nowo objawi�o jedno�� kap�a�stwa s�u�ebnego biskupa i prezbiter�w oraz da�o mo�liwo�� jednoczenia si� kap�an�w w sprawowaniu najwa�niejszej czynno�ci liturgicznej, jak� poleci� sprawowa� sam Chrystus.

Przyjmowanie Komunii �w. przez duchownych[19]

Komunia �w. duchownych na przestrzeni wiek�w.
W ikonografii Ko�cio��w wschodnich Ostatnia Wieczerza cz�stokro� jest przedstawiana w ten spos�b, i� sam Chrystus udziela Aposto�om Komunii �w., k�ad�c na r�k� ka�demu z nich cz�stk� swego Cia�a i daj�c do picia kielich ze swoj� Krwi�. Scena ta przynajmniej po�rednio odzwierciedla praktyk� przyjmowania Komunii �w. przez duchownych, a zw�aszcza przez prezbiter�w, kt�rzy a� do IV w. jedynie koncelebruj� Eucharysti� z biskupem, samodzielnie jej nie celebruj�c. W Rzymie przynajmniej do VI w. istnia� zwyczaj, i� w niedziel� jedynie papie� sprawowa� Eucharysti� z wiernymi w centrum miasta, a w innych ko�cio�ach prezbiterzy sprawowali jedynie Liturgi� S�owa dla katechumen�w, pokutnik�w i nie przyst�puj�cych do Komunii �w. Po Liturgii S�owa tym�e prezbiterom diakoni przynosili Komuni� �w. z Eucharystii odprawianej przez papie�a. Podobne zwyczaje istnia�y r�wnie� w Aleksandrii i Kartaginie. W VIII w. w Rzymie diakon przynosi� papie�owi Komuni� �w. Archidiakon lub subdiakon podawa� papie�owi kielich. Nast�pnie biskupi i prezbiterzy otrzymywali z r�k papie�a Komuni� �w. pod postaci� chleba. Z kolei jeden z biskup�w lub prezbiter�w podawa� kielich pozosta�ym biskupom, prezbiterom i diakonom. Z kolei diakon podawa� kielich duchownym ni�szych stopni oraz wiernym, kt�rym Komunii �w. pod postaci� chleba udziela� papie� lub inny biskup, lub prezbiter. Z kolei w Konstantynopolu w V-VI w. Komunii �w. duchownym prawdopodobnie udziela� prezbiter, nawet arcybiskupowi Konstantynopola. Od XI w. podczas koncelebracji bez biskupa prezbiterzy udzielali sobie wzajemnie Komunii �w. Jednak gdy prezbiter sam sprawowa� Eucharysti� bez koncelebrans�w, w�wczas te� sam sobie udziela� Komunii �w. Z kolei w XII w. patriarsze Konstantynopola Komunii �w. pod postaci� chleba udziela� najprawdopodobniej inny biskup, a pod postaci� wina archidiakon. Nast�pnie patriarcha udziela� Komunii �w. pozosta�ym duchownym. Jednak od czasu reformy liturgicznej dokonanej za patriarchy moskiewskiego Nikona (1666) biskup sam sobie udziela Komunii �w., poczym udziela jej prezbiterom i diakonom. Z kolei w Koptyjskim Ko�ciele Ortodoksyjnym w XII w. prezbiterzy udzielali sobie wzajemnie Komunii �w. Natomiast na podstawie �wiadectw z XIII w. w tym�e Ko�ciele kap�an udziela� Komunii �w. nawet celebruj�cemu biskupowi z wyj�tkiem biskupa danej diecezji, kt�ry sam sobie udziela� Komunii �w. Z kolei w Asyryjskim Ko�ciele Wschodu, gdzie Modlitw� Eucharystyczn� po dzi� dzie� odmawia jedynie jeden z prezbiter�w, o czym by�a ju� wy�ej mowa w kontek�cie koncelebracji eucharystycznej, ten�e w�a�nie prezbiter ju� na podstawie �wiadectw z VI w. otrzymywa� pierwszy Komuni� �w. nawet przed biskupem, kt�ry jednak mu jej udziela�. Nast�pnie �w prezbiter udziela� Komunii �w. biskupowi oraz pozosta�ym duchownym. Natomiast w wypadku, kiedy Eucharysti� sprawowa� jeden tylko kap�an, ale z diakonem, przepisy liturgiczne Asyryjskiego Ko�cio�a Wschodu z ko�ca IX w. zaleca�y bardzo osobliwy spos�b przyjmowania Komunii �w. przez kap�ana. Przepisy te podkre�la�y, i� diakon nie mo�e udzieli� Komunii �w. kap�anowi, bo kap�an wy�ej stoi w hierarchii od diakona. Jednak w takiej sytuacji kap�an powinien wzi�� cz�steczk� Cia�a Pa�skiego z pateny i po�o�y� na r�k� diakonowi, nast�pnie uczyni� pok�on, wzi�� t� cz�steczk� z r�ki diakona i spo�y� j�. Diakon w tym czasie ma wypowiedzie� s�owa: „Cia�o naszego Pana”. Nast�pnie kap�an ma wzi�� kielich i w�o�y� go w r�ce diakona, uczyni� pok�on, samemu chwyci� kielich dwiema r�kami tak, �eby diakon trzyma� jedn� r�k� podstawy kielicha. W ten spos�b kap�an ma pi� z kielicha, a diakon w tym czasie ma wypowiedzie� s�owa: „Krew naszego Pana”. Potem diakon ma postawi� kielich na o�tarzu. A zatem na podstawie powy�szych �wiadectw mo�na wyci�gn�� wniosek, i� tak na Wschodzie jak i na Zachodzie Komunia �w. by�a raczej dawana, udzielana ani�eli brana, i to nie tylko wiernym �wieckim, ale tak�e duchownym wszystkich stopni, ��cznie z prezbiterami i biskupami.

Komunia �w. duchownych dzi�. Obecnie w bizantyjskiej tradycji liturgicznej prezbiterzy sami sobie udzielaj� Komunii �w. Je�eli jednak g��wnym celebransem jest biskup, w�wczas on udziela im Komunii �w. W Ormia�skim Ko�ciele Apostolskim, poniewa� niemal zupe�nie zanik�a koncelebra, celebruj�cy biskup b�d� prezbiter sam sobie udziela Komunii �w., poczym udziela jej pozosta�ym duchownym, tak�e biskupom. W Koptyjskim Ko�ciele Ortodoksyjnym przewodnicz�cy Eucharystii prezbiter sam sobie udziela Komunii �w., poczym udziela jej pozosta�ym koncelebruj�cym prezbiterom. W Etiopskim Ko�ciele Ortodoksyjnym przewodnicz�cy Eucharystii prezbiter udziela Komunii �w. pod postaci� chleba najpierw sobie, a potem drugiemu prezbiterowi, kt�ry z kolei udziela Komunii �w. pod postaci� wina najpierw g��wnemu celebransowi, a nast�pnie sobie samemu. W Syryjskim Ko�ciele Ortodoksyjnym g��wny celebrans sam sobie udziela Komunii �w., natomiast pozostali prezbiterzy mog�, ale nie musz� przyst�pi� do Komunii �w. Je�eli jednak chc� przyst�pi� do niej, to mog� jej sobie sami udzieli� albo poprosi� kt�rego� z prezbiter�w, aby mu jej udzieli�. W Asyryjskim Ko�ciele Wschodu zachowa�a si� staro�ytna praktyka udzielania Komunii �w. duchownym: g��wny celebrans przyjmuje Komuni� �w. pod postaci� chleba z r�k innego kap�ana, natomiast kielich g��wnemu celebransowi podaje diakon. Warto w tym kontek�cie zaznaczy�, i� r�wnie� w wielu Ko�cio�ach protestanckich podczas Eucharystii przestrzega si� zasady udzielania Komunii �w. duchownym, tak�e g��wnemu celebransowi. Natomiast w Ko�ciele rzymskokatolickim biskupi i prezbiterzy celebruj�cy b�d� koncelebruj�cy Eucharysti� zawsze udzielaj� sobie samym Komuni� �w. Jednak nawet ta praktyka w kontek�cie owej wielo�ci istniej�cych obecnie praktyk udzielania Komunii �w. duchownym daleka jest od rozumienia obrz�du Komunii �w. duchownych jako „samoobs�ugiwania si�”, bo skoro wed�ug teologii katolickiej biskup lub prezbiter sprawuje Eucharysti� w osobie Chrystusa (in persona Christi), to i w ten spos�b nale�a�oby rozumie� obrz�d Komunii �w. duchownych: to Chrystus r�k� kap�ana udziela temu� kap�anowi siebie samego w Komunii �w. W tym kontek�cie postulat dotycz�cy pozwolenia, aby wierni �wieccy na wz�r kap�an�w sami sobie udzielali Komunii �w. w du�ej mierze wypaczy�by obrz�d Komunii �w. i zredukowa� go do rangi swego rodzaju baru samoobs�ugowego. A zatem na podstawie obecnie istniej�cych praktyk w chrze�cija�stwie tak wschodnim jak i zachodnim, szybciej mo�na by�oby zgodzi� si� na rozpowszechnienie praktyki udzielania Komunii �w. biskupom i prezbiterom ni� na udzielanie Komunii �w. sobie samym wiernym �wieckim. Ta bowiem praktyka nie ma �adnego uzasadnienia w tradycji ani w liturgii.

Chrystus poleci� swoim uczniom sprawowa� Misterium Eucharystii. Ale jak je sprawowa�? W kontek�cie cz�stotliwo�ci sprawowania Eucharystii, koncelebracji oraz przyjmowania Komunii �w. przez duchownych w r�nych tradycjach liturgicznych na chrze�cija�skim Zachodzie i Wschodzie, wydaje si�, i� najwa�niejszym jest, aby nie popada� w skrajno�ci i nie os�dza� chrze�cijan innej tradycji liturgicznej z perspektywy jedynie swojej w�asnej tradycji liturgicznej. Trzeba w pokorze przyzna�, �e �adna zewn�trzna oprawa ani gesty liturgiczne wykonywane podczas Eucharystii nigdy nie b�d� w stanie wys�owi� i do ko�ca zg��bi� tego Misterium, kt�re Chrystus poleci� sprawowa� swoim uczniom.