Marek Blaza SJ

SENS M�KI, �MIERCI I ZMARTWYCHWSTANIA CHRYSTUSA

w r�nych tradycjach chrze�cija�skich

Chocia� we wszystkich tradycjach chrze�cija�skich wydarzenie M�ki, �mierci i Zmartwychwstania stanowi istot� wiary chrze�cija�skiej, to jednak tradycje te r�norako podchodz� do tego najwa�niejszego wydarzenia historyczno-zbawczego. Ka�de bowiem wyznanie chrze�cija�skie k�adzie akcent na wybrany przez siebie element czy wymiar tego wydarzenia:

1)protestanci podkre�laj� znaczenie �mierci Chrystusa,

2)chrze�cijanie wschodni podkre�laj� znaczenie Zmartwychwstania Chrystusa,

3)katolicy wskazuj� na wzajemny, wewn�trzny zwi�zek istniej�cy mi�dzy �mierci� i Zmartwychwstaniem Chrystusa.

1.Sens �mierci i Zmartwychwstania Chrystusa u protestant�w.

Dla protestant�w �mier� i Zmartwychwstanie Chrystusa ma przede wszystkim charakter zbawczy. Chrystus przychodzi na �wiat po to, aby usprawiedliwi� grzesznego cz�owieka. To usprawiedliwienie dokonuje si� w momencie �mierci Chrystusa na krzy�u. Ta �mier� mia�a charakter ofiarniczy. Ta ofiara Jezusa stanowi w teologii protestanckiej najistotniejsze wydarzenie historio-zbawcze, dzi�ki kt�remu cz�owiek zosta� zbawiony, odkupiony i usprawiedliwiony. Dlatego najwa�niejszym �wi�tem w Ko�ciele Ewangelicko-Augsburskim iEwangelicko-Reformowanym, a tak�e w innych Ko�cio�ach protestanckich, jest Wielki Pi�tek. W Ko�cio�ach tych w Wielki Pi�tek odprawia si� szczeg�lnie uroczyste nabo�e�stwa, podczas kt�rych powszechnie przyst�puje si� do Sto�u Pa�skiego, czyli Eucharystii. W Wielki Pi�tek nie obowi�zuje post �cis�y. W Polsce luteranie w tym dniu zwyczajowo spo�ywaj� bia�e mi�so. Wydarzenie Wielkiego Pi�tku ma uzmys�owi� protestanckim chrze�cijanom to, �e Chrystus umar� nie za anonimowych ludzi, ale "za mnie" - pro me. Chodzi o nawi�zanie indywidualnego, intymnego i osobistego kontaktu z Chrystusem Zbawicielem. W teologii protestanckiej chodzir�wnie� o uzmys�owienie sobie faktu, �e grzeszny cz�owiek nie ma �adnego udzia�u w procesie zbawienia, bo to w�a�nie �mier� Chrystusa przynios�a cz�owiekowi zbawienie, �ask�, usprawiedliwienie i odpuszczenie grzech�w. Wydarzenie Wielkiego Pi�tku ma przypomina� protestantom o tym, �e dobre uczynki nie zdadz� si� na nic, bo nie s� w stanie zr�wnowa�y� ca�ego z�a, kt�re cz�owiek pope�ni� w swoim �yciu. Co wi�cej, nawet te dobre uczynki s� napi�tnowane przekle�stwem grzechu tak, �e cz�owiek nie jest w stanie dokona� �adnego uczynku czystego, tzn. bezinteresownego, kt�rego jedyn� przyczyn� by�aby mi�o��. Skoro zatem Jezus Chrystus w Wielki Pi�tek sp�aci� za wszystkich ludzi d�ug Bogu Ojcu, to ca�a uwaga protestant�w koncentruje si� na wydarzeniu �mierci Chrystusa. To wydarzenie jest jednak �ci�le zwi�zane z M�k� Chrystusa, kt�ra jest r�wnie� motywem przewodnim okresu pasyjnego (postnego), kt�ry poprzedzony jest w wielu Ko�cio�ach protestanckich okresem przedpostnym. M�ka Chrystusa ma przypomina� chrze�cijaninowi o tym, �e jako cz�owiek na wskro� grzeszny wraz z grzesznikami wszystkich czas�w i miejsc zadaje cierpienia Chrystusowi i jest sprawc� Jego �mierci krzy�owej. Natomiast �mier� ka�dego cz�owieka jest zap�at� za grzech i wykonaniem Bo�ego wyroku (Rz 6,23). W teologii protestanckiej wydarzenie Wielkiego Pi�tku przy�miewa wydarzenie Wielkiej Niedzieli, czyli zmartwychwstanie Chrystusa. W niekt�rych Ko�cio�ach protestanckich zmartwychwstanie Chrystusa jest traktowane jedynie symbolicznie albo wr�cz podwa�a si� prawdziwo�� tego wydarzenia. W wi�kszo�ci Ko�cio��w protestanckich zmartwychwstanie Chrystusa jest uwa�ane za zwyci�stwo nad �mierci�, dzi�ki kt�remu cz�owiek otrzyma� nowe �ycie i nie�miertelno��. Zmartwychwstanie Chrystusa jest gwarancj� zmartwychwstania wszystkich ludzi, kt�re wyzwoli ich od �mierci. Jednak�e zmartwychwstanie wszystkich ludzi dokona si� w nowym ciele na wz�r zmartwychwsta�ego cia�a Chrystusa. Teologia protestancka powszechnie przyjmuje, �e ze wzgl�du na wydarzenie zmartwychwstania Chrystusa i zes�anie Ducha �wi�tego chrze�cijanie zacz�li �wi�ci� niedziel� (zamiast soboty) jako dzie� �wi�ty.

2.Sens �mierci i Zmartwychwstania Chrystusa u chrze�cijan wschodnich.

We wszystkich Ko�cio�ach wschodnich rok ko�cielny osi�ga sw�j punkt kulminacyjny w Wielkanocy, czyli wydarzeniu zmartwychwstania Jezusa Chrystusa. �wi�to Wielkanocy, zwane r�wnie� �wi�tem Paschy stanowi centrum �ycia chrze�cija�skiego i dlatego nie mo�e by� ono przyr�wnane do �adnego innego �wi�ta. W liturgii bizantyjskiej, podczas Jutrzni Paschalnej Wielkanoc okre�lana jest jako "�wi�to �wi�t" i "Zwyci�stwo zwyci�stw". We wszystkich Ko�cio�ach wschodnich Wielkanoc poprzedzona jest okresem Wielkiego Postu, kt�ry w wi�kszo�ci Ko�cio��w wschodnich poprzedzony jest okresem przedpo�cia. Podczas Wielkiego Postu w wielu Ko�cio�ach wschodnich odprawia si� specjalne nabo�e�stwa, natomiast w dni powszednie tego okresu, za wyj�tkiem sob�t, nie sprawuje si� Eucharystii, bo ma ona charakter radosno-dzi�kczynny. W liturgii bizantyjskiej sprawuje si� natomiast nabo�e�stwa, podczas kt�rych czyta si� tzw. kanon �w. Andrzeja z Krety (zm.712 r.). Utw�r ten ukazuje na przyk�adach postaci ze Starego i Nowego Testamentu drog� duszy ludzkiej od najwi�kszego upadku do �wi�to�ci. Cz�owiek wezwany jest do wyrzeczenia si� grzechu i do pokuty. Podczas tego nabo�e�stwa uczestnicy kl�cz� i czyni� pok�ony do ziemi, modl�c si�: "Zmi�uj si� nade mn�, Bo�e, zmi�uj si�". W wyznaczone dni WielkiegoPostu odprawia si� r�wnie� przed po�udniem Liturgi� Uprzednio Konsekrowanych Dar�w, czyli nieszpory po��czone z obrz�dem udzielania Komunii �w. Pocz�tkowo sprawowano t� liturgi� wieczorem, a Komuni� �w. przyjmowali tylko ci uczestnicy, kt�rzy po�cili od p�nocy (woda r�wnie� �amie post eucharystyczny na Wschodzie). Wielki Post na Wschodzie bardziej koncentruje si� na praktykach ascetycznych chrze�cijanina ni� na rozpami�tywaniu M�ki i �mierci Chrystusa. Natomiast przygl�daj�c si� ikonie Ukrzy�owania, odnosi si� wra�enie, �e przedstawiony na niej Chrystus ju� pokazuje si� jako Zwyci�zca. Ikona Ukrzy�owania nie ukazuje zatem M�ki i �mierci Chrystusa w spos�b realistyczny, ale raczej symboliczny. Nie chodzi tutaj o podwa�enie prawdziwo�ci M�ki i �mierci Chrystusa, ale o to, �e nawet to poni�enie, kt�rego Chrystus dozna�, ma charakter chwalebny. A zatem Jego M�ka i �mier� ju� antycypuj� Jego Zmartwychwstanie. Aby dok�adniej to uwidoczni� nale�y przyjrze� si� tekstom liturgicznym Wielkiego Tygodnia. W liturgii bizantyjskiej w Wielki Czwartek wieczorem czyta si� opis M�ki Pa�skiej. W tym czasie wierni trzymaj� zapalone �wiece, kt�re oznaczaj�, �e nawet podczas tego wielkiego poni�enia Chrystusa nie opu�ci�a ani chwa�a, ani Jego Bosko��. Podczas tego nabo�e�stwa mowa jest r�wnie� o tym, �e Chrystus przez swoj� Krew przelan� na krzy�u darowa� nam nie�miertelno��, a sam krzy�, na kt�rym umar� Chrystuscz�sto w liturgiach wschodnich nazywany jest o�ywiaj�cym. W Wielki Pi�tek chrze�cijanie wschodni nie sprawuj� Eucharystii, poniewa� w tym dniu sam Chrystus z�o�y� siebie w ofierze. Natomiast podczas jutrzni Wielkiej Soboty, kt�r� zwykle sprawuje si� w Wielki Pi�tek wieczorem, �piewa si� tzw. kanon. Ostatnia pie�� tego kanonu zawiera wzruszaj�ce s�owa, w kt�rych Chrystus zwraca si� do swojej Matki: "Nie op�akuj mnie, Matko, widz� [Mnie] w grobie (...) powstan� bowiem w chwale". Pod koniec tego nabo�e�stwa czyta si� fragment z ksi�gi proroka Ezechiela (Ez 37,1-14) o suchych ko�ciach, kt�re o�y�y, czyli o zmartwychwstaniu cia�. Po tym czytaniu nast�puje kolejne, z 1 listu do Koryntian (1 Kor 5,6-8), w kt�rym mowa jest o Chrystusie, kt�ry "zosta� z�o�ony w ofierze jako nasza Pascha". Natomiast w Wielk� Sobot� rano sprawuje si� Eucharysti�. Przed Ewangeli�, zamiast "Alleluja", kt�re w liturgii bizantyjskiej rozbrzmiewa przez ca�y Wielki Post, �piewa si� nast�puj�ce s�owa: "Powsta� z martwych, Bo�e, s�d� ziemi�, kt�r� odziedziczysz w�r�d wszystkich narod�w" (Ps 82,8). W tym czasie szaty liturgiczne oraz nakrycia o�tarza i ambon zmieniane s� z ciemnych na jasne. Nast�pnie diakon niczym anio� przy grobie wychodzi w �nie�nobia�ych szatach z Ewangeliarzem, aby proklamowa� Dobr� Nowin� o Zmartwychwstaniu Chrystusa (Mt 28,1-20). Ta Ewangelia ma zatem charakter proroczy, bo czytana podczas Eucharystii w Wielk� Sobot� odnosi si� ju� do dnia nast�pnego. Mimo zmiany koloru liturgicznego na bia�y, nadal obowi�zuje post, kt�ry trwa a� do p�nocy. W p�nych godzinach wieczornych wierni zbieraj� si� w swoich �wi�tyniach, by o p�nocy proklamowa� Zmartwychwstanie Chrystusa. Chrze�cijanie wschodni niech�tnie przedstawiaj� na ikonach sam moment Zmartwychwstania, bo przecie� nikt nie ogl�da� tego wydarzenia. Natomiast cz�sto przedstawia si� Chrystusa zst�puj�cego do piekie�, gdzie odnosi pierwsze zwyci�stwo, otwieraj�c dla wszystkich tam zgromadzonych bramy niebios. Po nabo�e�stwie jutrzni odprawianej o p�nocy, sprawuje si� Eucharysti�, na kt�rej odczytuje si� Ewangeli� o S�owie Przedwiecznym z Ewangelii wed�ug �w. Jana (J 1,1-17). Ewangeli� t� czyta si� w tylu j�zykach, w ilu to tylko mo�liwe, gdy� Chrystus zmartwychwsta� dla wszystkich ludzi. Ewangelia ta przypomina wszystkim o wype�nieniu si� czas�w. Chrze�cijanie wschodni wskazuj� na to, �e M�ka i �mier� Chrystusa wype�niaj� si� dopiero w Jego Zmartwychwstaniu. St�d grzeszna natura cz�owieka oraz realizm M�ki i �mierci Chrystusa schodz� na drugi plan wobec Zmartwychwstania, dzi�ki kt�remu �mier�, grzech i szatan zostali raz na zawsze pokonani. W tym kontek�cie istot� �wi�ta Zmartwychwstania bardzo dobr ze wyra�a kr�tki hymn (troparion) liturgii bizantyjskiej: "Chrystus powsta� z martwych, �mierci� �mier� podepta�, a b�d�cym w grobach �ycie darowa�".

3.Sens �mierci i Zmartwychwstania Chrystusa w Ko�ciele rzymskokatolickim.

W tabeli pierwsze�stwa dni liturgicznych Ko�cio�a rzymskokatolickiego zajmuje Triduum Paschalne M�ki i Zmartwychwstania Chrystusa, czyli Trzy �wi�te Dni: Wielki Pi�tek, Wielka Sobota i Wielka Niedziela (Wielkanoc). Oznacza to, �e dla katolik�w oba wydarzenia (�mier� i Zmartwychwstanie Chrystusa) maj� charakter komplementarny, czyli obydwa uzupe�niaj� si� wzajemnie. Jednak do czasu Soboru Watyka�skiego II w Ko�ciele rzymskokatolickim bardziej by� podkre�lany wymiar M�ki i �mierci Chrystusa, czego przyk�adem mo�e by� polskie nabo�e�stwo Gorzkich �al�w. To nabo�e�stwo ma za cel rozpami�tywanie M�ki Chrystusa. Podobnie rzecz ma si� z nabo�e�stwem Drogi Krzy�owej, cho� dzisiaj niekt�rzy odprawiaj� to nabo�e�stwo, dodaj�c do tradycyjnych 14 stacji, stacj� 15, czyli Zmartwychwstanie Chrystusa. Od czasu Soboru Watyka�skiego II zacz�to podkre�la� charakter paschalny �wi�t wielkanocnych, a wi�c przej�cie (Pascha) Chrystusa od �mierci do �ycia. Odnowiona liturgia Triduum Paschalnego wskazuje w�a�nie na ten aspekt. Msza �w. Wieczerzy Pa�skiej, cho� odprawiana jeszcze w Wielki Czwartek, nale�y ju� do Triduum Paschalnego, cho� sam Wielki Czwartek do Triduum nie przynale�y. Dzieje si� tak dlatego, �e Msza �w. Wieczerzy Pa�skiej odprawiana jest wieczorem, niejako w wigili� Wielkiego Pi�tku. Natomiast w Wielki Pi�tek nie sprawuje si� Eucharystii, a jedynie Liturgi� M�ki Pa�skiej, podczas kt�rej wierni m.in. ws�uchuj� si� w opis M�ki Chrystusa wed�ug �w. Jana (J 18,1-19,42). Innym punktem istotnym tej liturgii jest adoracja krzy�a. Tajemnica krzy�a stoi r�wnie� w centrum wielkopi�tkowej Liturgii Godzin, czyli brewiarza. W jutrzni Wielkiego Pi�tku czytamy: "Wielbimy krzy� Tw�j, Panie Jezu, wys�awiamy Twoje �wi�te zmartwychwstanie, bo przez drzewo krzy�a przysz�a rado�� dla ca�ego �wiata". A zatem Ko�ci� w Wielki Pi�tek nie celebruje smutku. Co wi�cej, krzy� przynosi rado��, bo tajemnica krzy�a ��czy si� �ci�le z tajemnic� Zmartwychwstania Chrystusa, jak u wschodnich chrze�cijan, a tak�e ��czy si� �ci�le z dzie�em zbawienia, jak u protestant�w. Pod adoracji krzy�a w wielkopi�tkowej Liturgii M�ki Pa�skiej wierni przyst�puj� do Komunii �w., przez co liturgia ta mo�e by� tak�e nazywana Liturgi� Uprzednio Konsekrowanych Dar�w. Wed�ug tradycji tw�rc� tej liturgii jest �w. Grzegorz Wielki, papie� (590-604). Liturgia ta stosunkowo szybko przyj�a si� na Wschodzie i jest sprawowana w wyznaczone dni Wielkiego Postu. Na Zachodzie jest sprawowana jedynie w Wielki Pi�tek. Podobnie jak na Wschodzie idea tej liturgii polega na tym, �e cho� w Wielki Pi�tek nie sprawuje si� Eucharystii, to jednak nie pozbawia si� wiernych mo�liwo�ci przyst�pienia do Komunii �w. Jest to r�wnie� jedyny dzie� w roku, kiedy kap�ani przyst�puj� do Komunii �w. tylko pod postaci� chleba. Jednak punktem kulminacyjnym Triduum Paschalnego jest Wigilia Wielkanocna, niestety ci�gle jeszcze "zaliczana" przez wiernych do Wielkiej Soboty. Nie nale�y si� temu dziwi�, bo a� do reformy papie�a Piusa XII wszystkie nabo�e�stwa Triduum Paschalnego by�y odprawiane rano. Powodem tego by� post eucharystyczny, kt�ry trwa� od p�nocy. Kiedy Pius XII skr�ci� post eucharystyczny do trzech godzin, a obecnie trwa ju� tylko jedn� godzin�, w�wczas mo�na by�o przenie�� nabo�e�stwa Triduum Paschalnego na godziny popo�udniowe b�d� wieczorne. St�d obecnie Wigilia Paschalna winna rozpoczyna� si� dopiero po zachodzie s�o�ca, a sko�czy� przedwschodem s�o�ca. Triduum Paschalne osi�ga sw�j szczyt w�a�nie w Wigili� Paschaln�, czyli w Wielk� Noc. Ju� na pocz�tku tej liturgii Ko�ci� "wyskakuje" z rado�ci, kiedy rozbrzmiewa hymn "Exultet". Tre�� tego utworu wskazuje na zbawczo-odkupie�cze dzia�anie Chrystusa. S�yszymy m.in. s�owa: "O, szcz�liwa wina, skoro j� zg�adzi� tak wielki Odkupiciel". Wskazuje r�wnie� na istot� tego, co wydarzy�o si� w t� Wielk� Noc: "Tej w�a�nie nocy Chrystus skruszywszy wi�zy �mierci, jako zwyci�zca wyszed� z otch�ani". A zatem tak �mier�, jak i Zmartwychwstanie Chrystusa przynosz� ludziom zbawienie. Wigilia Paschalna to nie tylko obrz�d po�wi�cenia ognia, pascha�u i wody, po kt�rym odprawia si� Msz� �w. Wigilia Paschalna winna by� nocnym czuwaniem wiernych tak, aby o �wicie m�c obwie�ci� ca�emu �wiatu, �e Chrystus zmartwychwsta�. To obwieszczenie dokonuje si� podczas procesji rezurekcyjnej. Dlatego jej sens lepiej uwidoczniony jest wtedy, gdy ma ona miejsce bezpo�rednio po Mszy �w. Wigilii Paschalnej. Gdy natomiast jest ona oddzielona od Wigilii Paschalnej i ma miejsce przed Msz� �w. odprawian� rano, w�wczas wierni, zw�aszcza starsi, nie widz� zwi�zku mi�dzy liturgi� Wigilii Paschalnej a procesj� rezurekcyjn�. W�wczas nawet je�li przychodz� na liturgi� Wigilii Paschalnej, to jednak nie ma ona dla nich tak wielkiego znaczenia, jak procesja rezurekcyjna. Da si� wr�cz s�ysze� g�osy, �e podczas liturgii Wigilii Wielkanocnej, znanej nadal przez wielu wiernych jako liturgia Wielkiej Soboty, Chrystus zmartwychwsta�, "ale nie do ko�ca". Co wi�cej, o ile liturgia Wigilii Wielkanocnej ma w Ko�ciele charakter powszechny, czyli jest sprawowana na ca�ym �wiecie, o tyle procesja rezurekcyjna ma charakter lokalny, bo zwyczaj ten istnieje jedynie w Polsce, Austrii, Bawarii oraz gdzieniegdzie w Czechach i na S�owacji oraz w parafiach polonijnych. A zatem od czasu Soboru Watyka�skiego II znaczenie �mierci i Zmartwychwstania Chrystusa w teologii katolickiej znacznie przybli�y�a si� do teologii Ko�cio��w wschodnich. Praktyka jednak wiele jeszcze pozostawia do �yczenia. Nie chodzi tutaj bynajmniej o deprecjonowanie znaczenia M�ki i �mierci Chrystusa oraz ich odkupie�czej roli. Rozpami�tywanie M�ki i �mierci Chrystusa jest bowiem g��boko zakorzenione w tradycji zachodniego chrze�cija�stwa, tak u katolik�w, jak u protestant�w. Natomiast problemem praktycznym pozostaje celebracja Zmartwychwstania Chrystusa, kt�re jest najwa�niejszym wydarzeniem ca�ego roku liturgicznego. Chocia� Ko�ci� rzymskokatolicki naucza, �e Wielkanoc jest najwa�niejszym �wi�tem ca�ego roku liturgicznego, to w praktyce w wielu krajach �wiata wierni bardziej przygotowuj� si� do Bo�ego Narodzenia, kt�re ma dla nich wi�ksze znaczenie ni� Wielkanoc. Powodem tego stanu rzeczy w du�ej mierze nie s� bynajmniej pogl�dy teologiczne wiernych, ale ich osobiste traktowanie Bo�ego Narodzenia np. jako �wi�ta rodzinnego.

M�ka, �mier� i Zmartwychwstanie Chrystusa w r�noraki spos�b s� prze�ywane przez chrze�cijan. W�a�ciwie ka�dy chrze�cijanin w obr�bie swojej tradycji czerpie z niej po to, aby jednocze�nie j� ubogaci�. To, �e istniej� r�ne tradycje w�r�d chrze�cijan, oznacza, �e tajemnica M�ki, �mierci i Zmartwychwstania Chrystusa stanowi istotny przedmiot wiary, kt�ra dzi�ki temu wydarzeniu historyczno-zbawczemu wzrasta.