Marek Blaza SJ

Odkry� na nowo Wielki Czwartek

W roku bie��cym Ko�cio�y wschodnie obchodz� Wielkanoc dopiero 1. maja (18. kwietnia wg kalendarza julia�skiego), czyli pi�� tygodni p�niej ni� chrze�cijanie tradycji zachodniej. Ta rozbie�no�� dat nie musi by� jednak postrzegana jedynie jako r�nica mi�dzy r�nymi tradycjami chrze�cija�skimi. Wr�cz przeciwnie, dla chrze�cijan zachodnich mo�e ona pos�u�y� kolejnej, g��bszej refleksji nad najwa�niejszymi wydarzeniami zbawczymi obchodzonymi w roku liturgicznym. Z kolei dla chrze�cijan wschodnich mo�e ona stanowi� przygotowanie do obchod�w uroczysto�ci Zmartwychwstania Chrystusa. Podejmuj�c t� refleksj�, trzeba jednak od razu zaznaczy�, i� liturgia Wielkiego Tygodnia i samego �wi�ta Wielkiejnocy we wschodnim chrze�cija�stwie jest bardzo bogata i r�norodna, i dlatego te� w niniejszej refleksji ograniczymy si� jedynie do przybli�enia liturgii Wielkiego Czwartku w tradycji bizantyjskiej, reprezentowanej przez Ko�ci� prawos�awny i Ko�ci� greckokatolicki. Z drugiej strony, w celu szerszego i bardziej rzetelnego spojrzenia na liturgi� Wielkiego Czwartku w tradycji bizantyjskiej wydaje si�, i� warto najpierw pokr�tce przybli�y� znaczenie tego dnia we wsp�czesnej teologii i liturgii Ko�cio�a rzymskokatolickiego. W ten spos�b �atwiej b�dzie wyszczeg�lni�, zestawi� i oceni� podobie�stwa i r�nice dotycz�ce samych nabo�e�stw, obrz�d�w i wreszcie tre�ci teologicznej zawartej w czytaniach biblijnych i tekstach liturgicznych tradycji bizantyjskiej.

W Wielki Czwartek w Ko�ciele rzymskokatolickim wierni wspominaj� g��wne tajemnice, kt�re dokona�y si� podczas Ostatniej Wieczerzy: ustanowienie Eucharystii i sakramentu kap�a�stwa, a tak�e Chrystusowe przekazanie braterskiej mi�o�ci, kt�re wyra�a si� zw�aszcza w ge�cie umywania n�g. Wszystkie te trzy wydarzenia w spos�b szczeg�lny s� celebrowane w ramach wieczornej Mszy �w. Wieczerzy Pa�skiej. Do tych wydarze� odnosz� si� w spos�b szczeg�lny czytania mszalne (1Kor 11,23-26; J 13,1-15) oraz antyfony �piewane podczas obrz�du umywania n�g (J 13,4-8.14-15.34-35; 1Kor 13,13). Natomiast w godzinach porannych, w katedrach podczas Mszy �w. Krzy�ma sprawowanej pod przewodnictwem biskupa, w spos�b wyrazisty ukazuje si� zwi�zek ustanowienia sakramentu kap�a�stwa z Wielkim Czwartkiem. Podczas tej Mszy �w. kap�ani zaproszeni s� do koncelebry z biskupem i odnawiaj� przyrzeczenia kap�a�skie, kt�re z�o�yli w dniu swoich �wi�ce�. R�wnie� fragmenty z Pisma �wi�tego czytane podczas tej Mszy �w. traktuj� o kap�a�stwie (Iz 61,1-3a.6a.8b-9; Ap 1,4-8).

Msza �w. Wieczerzy Pa�skiej rozpoczyna Triduum Paschalne, czyli trzy �wi�te dni, kt�rych kulminacj� b�dzie �wi�towanie Paschy, czyli przej�cie Chrystusa ze �mierci do �ycia. St�d te� Eucharystia sprawowana w Wielki Czwartek w godzinach wieczornych �ci�le zwi�zana jest z Pasch�. Przypominaj� o tym teksty liturgiczne oraz czytania mszalne, a zw�aszcza wyj�tek z ksi�gi Wyj�cia opisuj�cy przepisy dotycz�ce wieczerzy paschalnej w Starym Testamencie (Wj 12,1-8.11-14)[1]. W�tki paschalne pojawiaj� si� r�wnie� w tekstach Liturgii Godzin (brewiarza) przewidzianych na ten dzie�, czego przyk�adem jest zamieszczona w Godzinie Czyta� homilia paschalna Melitona z Sardes, biskupa[2].

Wielki Czwartek jako dzie� liturgiczny

W tradycji bizantyjskiej dzie� liturgiczny rozpoczyna si� nieszporami dnia poprzedniego[3]. Dlatego te� Wielki Czwartek liturgicznie rozpoczyna si� od nieszpor�w sprawowanych w Wielk� �rod�. Zwykle jednak nieszpory te sprawowane s� w ramach Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w, podczas kt�rej udziela si� Komunii �w. z dar�w konsekrowanych w Sobot� �azarza[4] albo Niedziel� Palmow�. Poniewa� w Ko�ciele prawos�awnym post eucharystyczny polega na powstrzymywaniu si� od wszelkich pokarm�w i napoj�w (nawet wody) od p�nocy[5], st�d te� Liturgi� Uprzednio Po�wi�conych Dar�w sprawuje si� w tym Ko�ciele w godzinach przedpo�udniowych w Wielk� �rod�. Natomiast w Ko�ciele greckokatolickim ze wzgl�du na to, i� post eucharystyczny zosta� skr�cony i z�agodzony na podobie�stwo dyscypliny obowi�zuj�cej w tym wzgl�dzie w Ko�ciele rzymskokatolickim, Liturgia Uprzednio Po�wi�conych Dar�w mo�e by� r�wnie� odprawiana w godzinach popo�udniowych.

Kolejnym wa�nym nabo�e�stwem jest jutrznia Wielkiego Czwartku, kt�ra odprawiana jest zasadniczo w Wielk� �rod� w godzinach wieczornych. To przesuni�cie wynika z przyczyn praktycznych, poniewa� rano, zar�wno w Ko�ciele prawos�awnym jak i greckokatolickim, sprawuje si� nieszpory z Liturgi� �w. Bazylego Wielkiego[6], czyli Eucharysti�, kt�ra jest odpowiednikiem rzymskokatolickiej Mszy �w. Wieczerzy Pa�skiej. W Ko�ciele prawos�awnym tylko na tej Liturgii, raz w roku, konsekruje si� Komuni� �w. dla chorych i przechowuje si� j� w tabernakulum (gr. kiborion, scs. darochranitielnica) umieszczonym na o�tarzu. Znamiennym jest, i� nieszpory z Liturgi� �w. Bazylego Wielkiego sprawowane w Wielki Czwartek rano w�a�ciwie rozpoczynaj� ju� nowy dzie� liturgiczny, tzn. Wielki Pi�tek. W spos�b dobitny wskazuje na to uroczysta jutrznia Wielkiego Pi�tku, kt�ra we wszystkich Ko�cio�ach tradycji prawos�awnej sprawowana jest w godzinach wieczornych w Wielki Czwartek. Podczas tej jutrzni odczytywanych jest dwana�cie fragment�w z Ewangelii, opisuj�cych po�egnaln� mow� Jezusa do uczni�w, modlitw� w Ogr�jcu, Jego pojmanie, s�d, m�k� i �mier� na krzy�u, pogrzeb oraz zapiecz�towanie grobu i postawienie stra�y[7]. Sama ta lektura przypomina w Ko�ciele rzymskokatolickim czytanie m�ki Pa�skiej podczas Liturgii M�ki Pa�skiej w Wielki Pi�tek oraz podczas Mszy �w. w Niedziel� Palmow�.

Ju� na podstawie powy�szego opisu Wielkiego Czwartku jako dnia liturgicznego mo�na zauwa�y�, i� wszystkie celebracje zwi�zane z tym dniem zosta�y przesuni�te o p� dnia do przodu, tak �e nieszpory sprawuje si� w przeddzie� rano zamiast wieczorem, a jutrzni� wieczorem dnia poprzedniego zamiast rano w sam dzie� liturgiczny. Takie przesuni�cie obecnie w Ko�ciele rzymskokatolickim jest nie do pomy�lenia. Z drugiej strony trzeba jednak pami�ta�, i� do reformy liturgicznej Piusa XII w 1955 roku Msza �w. Wieczerzy Pa�skiej, podobnie jak wielkopi�tkowa Liturgia M�ki Pa�skiej oraz obrz�dy Wigilii Paschalnej by�y odprawiane w godzinach porannych, czyli r�wnie� z p�dniowym wyprzedzeniem. Na to przesuni�cie zar�wno na Wschodzie jak i Zachodzie z pewno�ci� niema�y wp�yw mia� �cis�y post eucharystyczny obowi�zuj�cy od p�nocy, kt�ry doprowadzi� do przeniesienia na godziny poranne celebracji Eucharystii b�d� przynajmniej obrz�du udzielania Komunii �w., a tak�e nieszpor�w, kt�rych niespos�b by�o oddzieli� od ca�o�ci nabo�e�stwa. Jednak�e w Ko�ciele rzymskokatolickim w 1953 roku Pius XII najpierw postanowi�, i� woda w og�le nie �amie postu eucharystycznego, a w 1959 roku ten�e papie� nakaza� trzygodzinny post eucharystyczny, polegaj�cy na niespo�ywaniu pokarm�w sta�ych i napoj�w alkoholowych. Natomiast obecnie tego rodzaju post winien trwa� co najmniej godzin�[8].

W Ko�ciele prawos�awnym ze wzgl�du na przestrzeganie rygorystycznego postu przed przyj�ciem Eucharystii niemal niemo�liwym wydaje si� dokonanie w obecnym czasie jakiejkolwiek zmiany w odniesieniu do pory celebracji nabo�e�stw Wielkiego Tygodnia. Z kolei w Ko�ciele greckokatolickim chocia� sam post eucharystyczny zosta� z�agodzony w podobny spos�b jak w Ko�ciele rzymskokatolickim, to jednak nie dokonano w tym Ko�ciele znacz�cej reformy co do pory sprawowania nabo�e�stw Wielkiego Tygodnia[9]. Jedynie Liturgia Uprzednio Po�wi�conych Dar�w oraz nieszpory z Liturgi� �w. Bazylego Wielkiego w Wielk� Sobot� mog� by� sprawowane w godzinach popo�udniowych. Natomiast przeniesienie nieszpor�w z Liturgi� �w. Bazylego Wielkiego sprawowanych w Wielki Czwartek rano na godziny wieczorne jest praktycznie niemo�liwe, poniewa� ta celebracja w �wiadomo�ci wiernych tradycji bizantyjskiej nie ma takiego znaczenia jak Msza �w. Wieczerzy Pa�skiej rozpoczynaj�ca Triduum Paschalne w Ko�ciele rzymskokatolickim, chocia� od strony liturgicznej s� to dwie odpowiadaj�ce sobie, r�wnowa�ne celebracje. Ponadto wieczorem w Wielki Czwartek na Wschodzie odprawiana jest wy�ej ju� wspomniana jutrznia Wielkiego Pi�tku, kt�ra zajmuje bardzo poczesne miejsce w pobo�no�ci ludowej, a to oznacza, i� pr�ba przeniesienia jej celebracji na poranek Wielkiego Pi�tku mog�aby si� spotka� z wielkimi oporami ze strony wiernych. St�d te� liturgiczny dzie� Wielkiego Czwartku de facto celebrowany w Wielk� �rod� na Wschodzie, nie ma w praktyce takiego wielkiego znaczenia jak na Zachodzie. Taki stan rzeczy tym bardziej przynagla, aby lepiej pozna� przes�anie tego dnia w tradycji bizantyjskiej i pochyli� si� nad tre�ci�, jak� zawieraj� w sobie czytania biblijne i teksty liturgiczne poszczeg�lnych nabo�e�stw.

Wielkoczwartkowy st� S�owa Bo�ego

Tradycja bizantyjska w Wielkim Czwartek bardzo obficie zastawia st� S�owa Bo�ego. Podczas wielko�rodowej Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w, rozpoczynaj�cej liturgicznie Wielki Czwartek, czytane[10] s� dwa czytania ze Starego Testamentu oraz Ewangelia. Czytania ze Starego Testamentu s� czytane podczas ka�dej Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w. Niegdy� lektura tych czyta� mia�a za zadanie przygotowa� doros�ych katechumen�w do przyj�cia chrztu w Wigili� Paschaln�[11]. Dlatego te� w ramach nabo�e�stw wieczornych Wielkiego Postu czytane s� po dzi� dzie� w ca�o�ci ksi�ga Rodzaju i ksi�ga Przys��w, a od Wielkiego Poniedzia�ku fragmenty ksi�gi Wyj�cia i ksi�gi Hioba. Lektura czyta� wyj�tych z dw�ch ostatnich ksi�g stanowi bezpo�rednie przygotowanie do Paschy. Ksi�ga Wyj�cia opowiada bowiem o Passze �ydowskiej i przej�ciu Izraelit�w przez Morze Czerwone, a ksi�ga Hioba przybli�a posta� cz�owieka sprawiedliwego, kt�ry dozna� wielu krzywd i cierpie�. W ten spos�b Hiob pokazuje si� jako prafigura Chrystusa, kt�ry nies�usznie zosta� skazany na m�ki.

Podczas Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w w Wielk� �rod� odczytywany jest fragment z ksi�gi Wyj�cia, w kt�rym Moj�esz zabi� Egipcjanina bij�cego pewnego Hebrajczyka. Ze wzgl�du na to, i� czyn ten wyszed� na jaw, Moj�esz uciek� do kraju Madianit�w (Wj 2,11-22)[12]. Drugie czytanie opisuje drug� rozmow� szatana z Bogiem, w wyniku kt�rej z dopustu Boga szatan obsypa� Hioba z�o�liwym tr�dem. Mimo choroby Hiob nie zblu�ni� przeciw Bogu (Hi 2,1-10). Natomiast Ewangelia czytana w ramach tej Liturgii opisuje namaszczenie Jezusa w Betanii oraz zdrad� Judasza (Mt 26,6-16). Z kolei na jutrzni Wielkiego Czwartku czyta si� Ewangeli�, w kt�rej mowa jest o spisku przeciwko Jezusowi, zdradzie Judasza, ustanowieniu Eucharystii, sporze uczni�w na temat pierwsze�stwa, zapowiedzi zaparcia si� Piotra i czasu walki (�k 22,1-38). Zaraz po jutrzni odprawia si� ma�� godzin� brewiarzow� (prym�), podczas kt�rej odczytywany jest fragment z ksi�gi proroka Jeremiasza (11,18-12,5a. 9b-11a. 14-15). Mowa jest w nim o knowaniach przeciw prorokowi, sprawiedliwo�ci Bo�ej, pom�cie i obietnicy powrotu Izraela do swego dziedzictwa. Nietrudno zauwa�y�, i� czytanie to zawiera r�wnie� w sobie w�tki paschalne, a Jeremiasz jest kolejn� prafigur� Chrystusa, przeciw kt�remu knuj� nieprzyjaciele.

Bizantyjskie nieszpory po��czone z Liturgi� �w. Bazylego Wielkiego sprawowane w Wielki Czwartek rano w swojej strukturze podobne s� nieco do Wigilii Paschalnej w Ko�ciele rzymskokatolickim, tak �e mo�na by postrzega� t� celebracj� jako obrz�dy wigilii Wielkiego Pi�tku. Z drugiej strony celebracja ta odpowiada Mszy �w. Wieczerzy Pa�skiej na Zachodzie. W ramach nieszpor�w czytane s� trzy czytania ze Starego Testamentu, a podczas Eucharystii Aposto�, czyli wyj�tek z list�w apostolskich oraz Ewangelia. Pierwsze czytanie ze Starego Testamentu, wyj�te z ksi�gi Wyj�cia, m�wi o obmyciu szat i przygotowaniu si� na �wi�to (czuwanie, wigilia), kiedy na trzeci dzie� Pan zst�pi na g�r� Synaj na oczach ludu (Wj 19,10-19). Kolejne czytanie zamyka niejako ca�� histori� o cierpieniach Hioba, o kt�rych m�wi�y czytania w poprzednich dniach Wielkiego Tygodnia. Tym razem najpierw B�g przemawia do Hioba, ukazuj�c mu swoj� pot�g� i wszechmoc, a nast�pnie Hiob odpowiada Bogu pe�en zaufania i skruchy (Hi 38,1-21; 42,1-5). Natomiast ostatnie czytanie ze Starego Testamentu to trzecia pie�� o S�udze Pa�skim, kt�rego Pan wspiera w prze�ladowaniach(Iz 50,4-11). Podczas Liturgii �w. Bazylego czyta si� najpierw paw�owy opis ustanowienia Eucharystii (1Kor 11,23-26), a nast�pnie Ewangeli�, w kt�rej jest mowa m.in. o zapowiedzi m�ki, spisku Sanhedrynu[13] przeciw Jezusowi, namaszczeniu Jezusa w Betanii, zdradzie Judasza, przygotowaniu Paschy (Mt 26,1-20), umywaniu n�g uczniom (J 13,3-17), wyjawieniu zdrajcy, ustanowieniu Eucharystii, zapowiedzi zaparcia si� Piotra, modlitwie Jezusa w ogrodzie Getsemani (Mt 26,21-39; �k 22,43-45; Mt 26,40-46), pojmaniu Jezusa, nocnym s�dzie dokonanym przez Sanhedryn, zaparciu si� Piotra i wydaniu w godzinach porannych Jezusa Pi�atowi (Mt 26,47-27,2). �w d�ugi i kompilowany opis ewangeliczny bardzo wyra�nie podkre�la wigilijny charakter tego nabo�e�stwa, gdzie czuwaj�cy uczestnicy stopniowo przenosz� si� w swojej zadumie modlitewnej z wydarze� Wielkiego Czwartku do Wielkiego Pi�tku. Co wi�cej, Ewangelia ta w swojej tre�ci wprost wskazuje, i� w�a�ciw� por� sprawowania wielkoczwartkowych nieszpor�w z Liturgi� �w. Bazylego Wielkiego winna by� noc, a idea�em by�oby wr�cz zako�czenie czuwania o poranku w Wielki Pi�tek, kiedy to, zgodnie z przekazem zawartym w Ewangelii, Jezus zosta� oddany w r�ce Pi�ata.

W �wi�tyniach katedralnych po zako�czeniu nieszpor�w z Liturgi� �w. Bazylego Wielkiego odbywa si� obrz�d umywania n�g, kt�rego dokonuje biskup wzgl�dem dwunasu kap�an�w. Podczas tego obrz�du proklamowana jest Ewangelia zwi�zana z tym wydarzeniem (J 13,1-11a). Diakon czyta s�owa Ewangelisty, biskup Chrystusa, a najstarszy rang� kap�an Piotra. Ponadto biskup podczas czytania tej Ewangelii w odpowiednim momencie zdejmuje wierzchni� szat�, przepasuje si� r�cznikiem, nalewa wod� do miednicy i obmywa nogi kap�anom. W ten spos�b Ewangelia ta przybiera form� dramatu. Natomiast po zako�czeniu obmywania n�g sam diakon kontynuuje czytanie Ewangelii, w kt�rej Chrystus wyja�nia uczniom znaczenie tego gestu (J 13,12-17). Tym fragmentem ko�czy si� proklamacja S�owa Bo�ego w Wielki Czwartek, poniewa� wieczorem tego� dnia sprawuje si� ju� jutrzni� Wielkiego Pi�tku, kt�rej czytania, wyj�te z Ewangelii, koncentruj� si� na mowie po�egnalnej, modlitwie arcykap�a�skiej, pojmaniu, m�ce, �mierci i z�o�eniu do grobu Chrystusa oraz postawieniu przy nim stra�y.

G��wne przes�anie zawarte w tekstach liturgicznych

Wydawa� by si� mog�o, i� synaksarion[14] jutrzni Wielkiego Czwartku jasno okre�la, jakie wydarzenia stanowi� istot� tego dnia liturgicznego: W �wi�ty, wielki Czwartek celebrujemy, jak to wspaniale u�o�yli Bo�y Ojcowie, zgodnie z Bo�ymi aposto�ami i �wi�t� Ewangeli�, przekazane nam cztery te �wi�towania: �wi�tego umycia [n�g], mistycznej Wieczerzy, arcykap�a�skiej modlitwy i zdrady[15]. Jednak ju� troparion, czyli g��wny hymn Wielkiego Czwartku koncentruje si� zw�aszcza na jednym spo�r�d tych czterech wydarze�: Kiedy chwalebni uczniowie na Wieczerzy podczas umycia n�g zostali o�wieceni, wtedy Judasz niegodny, zamroczony po��daniem srebra, niesprawiedliwym s�dziom wydaje Ciebie, sprawiedliwego S�dziego. Chciwy zbieraczu bogactw! Popatrz na tego, kt�ry dla nich si� powiesi�. Unikaj chciwo�ci. Oto, na co si� powa�y�a chciwo�� wobec swego Nauczyciela. O, Panie, dobry we wszystkim, chwa�a Tobie! R�wnie� kontakion, czyli hymn uzupe�niaj�cy troparion, wyr�nia przede wszystkim zdradziecki post�pek Judasza, umieszczaj�c go w kontek�cie Ostatniej Wieczerzy: Zdrajca, przyj�wszy w r�ce Chleb, w tajemnicy wyci�gn�� je, aby otrzyma� cen� Tego, kt�ry swoimi r�koma stworzy� cz�owieka. Nie nawr�ci� si� Judasz, s�uga i zdrajca. Te teksty ju� wskazuj�, i� zdrada Judasza jest dominuj�cym tematem Wielkiego Czwartku, cho� trzeba zaznaczy�, i� o tym wydarzeniu wzmiankuje ju� jutrznia Wielkiego Wtorku, a jeszcze cz�ciej jutrznia Wielkiej �rody, zestawiaj�c ze sob� skruszon� grzesznic�, wylewaj�c� drogocenny olejek na stopy Jezusa oraz chciwego i nieprawego ucznia, kt�ry zar�czy� si� z powieszeniem.

Jednak ilo�� tekst�w liturgicznych zwi�zanych ze zdrad� Judasza w poprzednich dniach Wielkiego Tygodnia nie da si� por�wna� z Wielkim Czwartkiem. I tak, Judasz na jutrzni Wielkiego Czwartku jest nazywany fa�szywym zdrajc�, s�ug� i pochlebc�, uczniem i przeniewierc�, przyjacielem i diab�em. Wyrzek� si� wsp�lnoty apostolskiej i rzuci� srebrniki, nie my�la� o Twoim Zmartwychwstaniu. O post�pku Iskarioty jeden z tekst�w powiada, i� jest to obyczaj z�odziei odrzuci� cze�� i teraz ucze� �wi�te daje psom, ogarni�ty mi�o�ci� srebra, zapami�ta�y na swego Pana. Inny tekst wprost ��czy posta� ucznia-zdrajcy z wydarzeniami Wielkiego Czwartku: dzisiaj Judasz dodaje sobie do pieni�dzy p�tl�, pozbawia si� w dw�jnas�b – i �ycia doczesnego, i Bo�ego. A sam� zdrad� Judasza komentuje dobitnie jeden z tekst�w liturgicznych, �piewanych w ramach obrz�du umywania n�g przez biskupa: lepiej by by�o tobie, Judaszu, gdyby� nie zosta� pocz�ty w �onie matki. Lepiej by by�o, tobie, zdrajco, gdyby� si� nie urodzi�. Ty, oddzielony od Syna Bo�ego. To przez ciebie rozbieg�o si� zgromadzenie uczni�w Chrystusa i prawdziw� winnic� osi�gnie �otr ukrzy�owany. Przez ciebie mur rozpad� si� i nieprawi burz� �wi�tyni� nie uczynion� r�koma. Natomiast na wielkoczwartkowej Liturgii �w. Bazylego Wielkiego, podczas Wielkiego Wej�cia, czyli przenoszenia dar�w eucharystycznych z o�tarza przygotowania (prothesis) na o�tarz g��wny, �piewany jest hymn, kt�ry odmawiany jest r�wnie� przed ka�dorazowym przyj�ciem Komunii �w.: Przyjmij mnie dzisiaj, Synu Bo�y, jako uczestnika Twej mistycznej Wieczerzy, gdy� nie zdradz� Twym wrogom tajemnicy, ani te� nie dam Ci poca�unku jak Judasz, lecz jak �otr wyznaj� Ciebie: pami�taj o mnie, Panie, w Twoim Kr�lestwie. Alleluja, alleluja, alleluja. Teksty liturgiczne tego dnia zach�caj� tak�e wszystkich, aby z czystymi r�koma i z boja�ni� przyst�powali do Eucharystii.

Niekt�re teksty liturgiczne Wielkiego Czwartku w negatywnym kontek�cie ��cz� posta� Judasza z narodem �ydowskim. I tak, na jutrzni mowa jest o Iskariocie, kt�ry idzie do �yd�w i m�wi nieprawym: co chcecie mi da�, a ja wam Go wydam. (...) Wygl�da� jak ucze�, ale w rzeczy samej by� zab�jc�, radowa� si� z �ydami, z aposto�ami �y�, nienawidz�c, ca�owa�, a ca�uj�c wyda� Tego, kt�ry nas odkupi� z kl�twy, Boga i Zbawc� dusz naszych. Z kolei na nieszporach Judasz zosta� nazwany owocem swego narodu, kt�ry mann� jad� na pustyni i w tym samym czasie szemra� na swego Karmiciela. Niewdzi�czni, maj�c w ustach niebia�ski chleb, szemrali na Boga. I oto nieprawy, trzymaj�c w ustach niebia�ski Chleb, przygotowa� zdrad� Zbawiciela. (...) Zaprawd�, oto nieprawy syn swego narodu, razem z nim znalaz� zgub�. R�wnie� podczas jutrzni Wielkiego Czwartku wspominany jest Sanhedryn �ydowski, kt�ry gromadzi si�, aby Stw�rc� i Tw�rc� wszystkiego wyda� Pi�atowi. O, jaka� niesprawiedliwo��! O, jaka niewiara! Oni staraj� si� wyda� s�dziom Tego, kt�ry ma s�dzi� �ywych i umar�ych.

Z drugiej strony trzeba r�wnie� zaznaczy�, i� podczas jutrzni sporadycznie opiewa si� wydarzenia paschalne. Mowa jest bowiem o tym, i� rozdziela si� uderzone lask� Morze Czerwone, zalana falami osusza si� g��bia. J� to przeszli bez or�a Hebrajczycy, a uzbrojeni od st�p do g��w Egipcjanie znale�li w niej gr�b. Teksty jutrzni Wielkiego Czwartku nawi�zuj� r�wnie� do tajemnicy Wcielenia i Ofiary paschalnej Chrystusa: Pan, Stw�rca wszystkiego, i B�g niecierpi�tliwy, zst�pi� do naszej s�abej natury, zjednoczy� ze sob� stworzenie, i sta� si� Pasch� dla tych, za kt�rych chcia� umrze�, sam siebie uprzedzaj�co z�o�y� w ofierze, wo�aj�c: spo�ywajcie moje Cia�o i umacniajcie si� w wierze.

Zestawiaj�c ze sob� tre�� czyta� biblijnych i tekst�w liturgicznych Wielkiego Czwartku, mo�na od razu zauwa�y� pewien dysonans mi�dzy nimi. Czytania biblijne stawiaj� bowiem w centrum swoich rozwa�a� Jezusa, kt�ry obchodzi Pasch� ze swoimi uczniami, umywa im nogi, ustanawia Eucharysti�, modli si� w Ogr�jcu, zostaje zdradzony i pojmany, os�dzony i wydany Pi�atowi. R�wnie� czytania ze Starego Testamentu opisuj� prafigury cierpi�cego Chrystusa (Hioba, Jeremiasza i izajaszowego S�ug� Pa�skiego) oraz nawi�zuj� do �wi�ta Paschy. Natomiast w hymnografii liturgicznej na pierwszy plan zdecydowanie wysuwa si� Judasz, zdrajca, z�odziej i samob�jca, kt�ry swoj� osob� przy�miewa wr�cz inne postaci i wydarzenia Wielkiego Czwartku. Z kolei na drugim planie pojawia si� wsp�lnik Iskarioty, kt�rym sta� si� nar�d �ydowski, reprezentowany zw�aszcza przez Sanhedryn. Dopiero w tle tych postaci pojawiaj� si� inne w�tki tematyczne, kt�re jednak w kontek�cie ca�ego bogactwa bizantyjskiej hymnografii liturgicznej Wielkiego Czwartku zajmuj� nieznacz�ce miejsce. St�d te� wydaje si�, i� �w dysonans zachodz�cy mi�dzy tre�ci� czyta� biblijnych i tekstami liturgicznymi Wielkiego Czwartku w tradycji bizantyjskiej m�g�by sta� si� przedmiotem rzetelnej dyskusji i refleksji dla teolog�w i liturgist�w r�nych tradycji chrze�cija�skich. W tej dyskusji odwa�nym i jednocze�nie kontrowersyjnym g�osem jest gdzieniegdzie wysuwany postulat, aby w Ko�ciele greckokatolickim znie�� wprowadzone pod wp�ywem zachodnim �wi�to Bo�ego Cia�a, ale same teksty liturgiczne tego �wi�ta odpowiednio przystosowa� i w��czy� do nabo�e�stw Wielkiego Czwartku. W ten spos�b zosta�oby bardziej docenione samo ustanowienie Eucharystii przez Chrystusa oraz paschalny wymiar tego dnia[16].

Pomimo r�nic dotycz�cych kalenadarza czy te� tre�ci rozwa�anych w Wielki Czwartek, dzie� ten, przynajmniej od strony teologicznej i liturgicznej, odgrywa znacz�c� rol� w przygotowaniu si� do �wi�ta Wielkiejnocy zar�wno na Zachodzie, jak i na Wschodzie. Jednak w odniesieniu do powy�szej refleksji na temat liturgicznej celebracji tego dnia w tradycji bizantyjskiej, warto by�oby zastanowi� si� tak�e, jakie �w dzie� ma i jakie powinien mie� znaczenie w �yciu wsp�czesnych chrze�cijan wywodz�cych si� z obydwu tradycji? W ten spos�b, pr�buj�c odpowiedzie� na to pytanie, mo�na b�dzie na nowo odkry� bogactwo i spu�cizn� Wielkiego Czwartku, w kt�rego centrum b�dzie Chrystus, gromadz�cy swoich uczni�w w Wieczerniku i gotuj�cy si� na z�o�enie z siebie Ofiary doskona�ej Ojcu za ca�� ludzko��.

Marek Blaza SJ, ur. 1970, dr teologii, wyk�adowca teologii ekumenicznej i dogmatycznej na Katolickim Uniwersytecie Ukrai�skim we Lwowie, Papieskim Wydziale Teologicznym, sekcja „Bobolanum” w Warszawie i Wy�szej Szkole Filozoficzno-Pedagogicznej „Ignatianum” w Krakowie. Sta�y wsp�pracownik „Przegl�du Powszechnego”. Mieszka w Krakowie.