hieromnich Marek SJ

http://www.mblaza.prv.pl/

Katolicy i prawos�awni na Ukrainie (Historia)

Uwaga! Ten tekst zosta� opublikowany w: „Przegl�d Powszechny” 3/1051:2009 s.24-34.

Marek Blaza SJ

Katolicy i prawos�awni na Ukrainie

Ukraina z punktu widzenia po�o�enia geograficznego znajduje si� na styku cywilizacji �aci�skiego Zachodu i bizantyjskiego Wschodu. Chrze�cija�stwo tradycji bizantyjskiej jest zdominowane na Ukrainie przez prawos�awie, kt�re od uzyskania przez ten kraj niepodleg�o�ci w 1991 roku boryka si� z wewn�trznymi podzia�ami. Opr�cz prawos�awia tradycj� bizantyjsk� w tym kraju reprezentuje tak�e mniejszo�ciowy Ko�ci� greckokatolicki, kt�ry zwi�zany jest zw�aszcza z zachodni� cz�ci� Ukrainy. Wreszcie na Ukrainie dzia�a tak�e Ko�ci� rzymskokatolicki, kt�ry uto�samiany jest tam raczej z ludno�ci� nieukrai�sk�, zw�aszcza z Polakami, a na Rusi Zakarpackiej[1], ze S�owakami czy W�grami.

Ko�cio�y tradycji bizantyjskiej, tak prawos�awne, jak i greckokatolickie na Ukrainie uwa�aj� si� za spadkobierc�w chrztu ksi�cia W�odzimierza, kt�ry przyj�� chrze�cija�stwo w 988 roku z Konstantynopola. Spo�r�d tych Ko�cio��w wyr�nia si� jednak Ukrai�ski Ko�ci� Prawos�awny, podlegaj�cy pod patriarchat moskiewski, poniewa� to on uwa�a si� za jedynego prawowitego spadkobierc� chrztu W�odzimierza na Ukrainie[2], traktuj�c tym samym inne Ko�cio�y tradycji bizantyjskiej w tym kraju za schizmatyckie.

Podzielone prawos�awie na Ukrainie

Chocia� Ru� Kijowska stanowi kolebk� chrze�cija�tswa dla trzech kraj�w (Bia�orusi, Rosji i Ukrainy), to jednak sam Kij�w nie doczeka� si� wyniesienia do rangi patriarchatu ani przez Konstantynopol, ani przez Moskw�. Od pocz�tku swego istnienia, czyli od 1039 roku[3], prawos�awna metropolia kijowska znajdowa�a si� w strukturach patriarchatu Konstantynopola i zajmowa�a jedno z ostatnich miejsc w�r�d stolic biskupich. I tak, w XIII w. by�a dopiero na 61 miejscu, a za panowania cesarza Andronika Paleologa (1306-1328) zajmowa�a dopiero 77 miejsce. Bizancjum obawia�o si� bowiem, i� metropolia kijowska b�dzie d��y�a do uniezale�nienia si� od Konstantynopolaidlatego zacz�o coraz bardziej popiera� dalek� Moskw�, g��wne miasto p�nocno-wschodniej cz�ci Rusi, kt�ra do�wiadczy�a jarzma mongolskiego[4]. Z biegiem czasu pozycja Moskwy na tyle si� umocni�a, i� stolica ta wywalczy�a sobie autokefali�[5] w 1448 roku, a nast�pnie rang� patriarchatu w 1589 roku[6].

Z drugiej strony w tamtym czasie patriarchatowi moskiewskiemu nadal nie podlega�a prawos�awna metropolia kijowska, z kt�rej przecie� od strony historycznej patriarchat ten si� faktycznie wywodzi. Dlatego te�, korzystaj�c z os�abienia politycznego Rzeczypospolitej, w 1685 roku patriarchat moskiewski w��czy� pod swoj� jurysdykcj� metropoli� kijowsk� poprzez akt przy��czenia (vossojedinienije). Metropolita kijowski Gedeon Czetwerty�ski z�o�y� oficjaln� przysi�g� wierno�ci patriarsze moskiewskiemu, a w 1686 roku patriarcha Konstantynopola Dionizy pod przymusem zrzek� si� praw do metropolii kijowskiej, przekazuj�c j� oficjalnie patriarchatowi moskiewskiemu[7].

Pr�ba usamodzielnienia si� metropolii kijowskiej od Moskwy zosta�a dokonana po raz pierwszy dopiero w 1919 roku, kiedy to grupa religijnych dzia�aczy ukrai�skich (duchownych i �wieckich) og�osi�a autokefali� ukrai�skiego Ko�cio�a prawos�awnego. Dwa lata p�niej odby� si� Sob�r Autokefalicznego Ko�cio�a Ukrainy, kt�ry jednak by� pod silnymi wp�ywami probolszewickiego ruchu odnowicielskiego rosyjskiego prawos�awia[8]. Co wi�cej, odnowicielski Rosyjski Ko�ci� Prawos�awny na soborze w 1923 roku uzna� autokefali� Ukrai�skiego Ko�cio�a Prawos�awnego. Trudno by�oby nie zauwa�y�, i� akt ten mia� charakter przede wszystkim polityczny. Chodzi�o bowiem o wykorzystanie struktur Ko�cio�a prawos�awnego w celu umocnienia w�adzy radzieckiej. Jednak w drugiej po�owie lat dwudziestych na terytorium radzieckiej Ukrainy dzia�a�o ju� pi��, zwalczaj�cych si� mi�dzy sob� Ko�cio��w autokefalicznych. Kres tym podzia�om po�o�y� terror stalinowski i decyzja Rosyjskiego Ko�cio�a Prawos�awnego, kt�ry zlikwidowa� autokefali� Ko�cio�a prawos�awnego na terytorium radzieckiej Ukrainy[9].

Po raz kolejny idea autokefalii prawos�awia ukrai�skiego pojawi�a si� w okresie II wojny �wiatowej. W 1941 roku metropolita warszawski Dionizy (Waledy�ski), okazuj�cy lojalno�� w�adzom Generalnego Gubernatorstwa, mianowa� biskupa Polikarpa (Sikorskiego) arcybiskupem Ukrai�skiego Autokefalicznego Ko�cio�a Prawos�awnego (UAKP). W 1942 roku jego nominacja zosta�a zatwierdzona przez niemieckie w�adze okupacyjne, a on sam aktywnie wsp�pracowa� z tymi� w�adzami. W tym te� roku patriarchat moskiewski za dokonanie schizmy usun�� Polikarpa ze stanu duchownego i zakonnego[10].

Trzecia pr�ba stworzenia autokefalii dla Ukrai�skiego Ko�cio�a Prawos�awnego mia�a miejsce w Kanadzie i Stanach Zjednoczonych, gdzie po II wojnie �wiatowej na sta�e osiad�a liczna grupa Ukrai�c�w, w tym tak�e znaczna cz�� hierarch�w UAKP z terytori�w wyzwolonych z okupacji niemieckiej. �w UAKP powsta� jako okre�lona struktura w 1971 roku, a na jego czele stan�� metropolita Mstys�aw (Skrypnyk), bratanek Symona Petlury. Z kolei na terytorium Ukrai�skiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej w 1989 roku biskup Iwan (Bodnarczuk) wyst�pi� z patriarchatu moskiewskiego i przyst�pi� do UAKP. Rok p�niej odby� si� sob�r UAKP, kt�ry og�osi� niekanoniczno�� przy��cznia metropolii kijowskiej do patriarchatu moskiewskiego w 1686 roku oraz wybra� swojego patriarch�, kt�rym zosta� 93-letni metropolita Mstys�aw. Wnet nowo wybrany patriarcha przyby� na Ukrain� i tam od razu popad� w konflikt z miejscowymi hierarchami UAKP. W ten spos�b UAKP rozpad�a si� na kilka zwalczaj�cych si� ugrupowa�[11]. Obecnie na Ukrainie mo�na wyliczy� pi�� prawos�awnych Ko�cio��w autokefalicznych:

1.Autonomiczn� Wsp�lnot� Prawos�awn�, na czele kt�rej stoi metropolita Piotr (Petrus’),

2.Ukrai�ski Autokefaliczny Ko�ci� Prawos�awny, zwierzchnikiem kt�rego jest metropolita Metody (Kudrjakov),

3.Ukrai�ski Autokefaliczny Ko�ci� Prawos�awny (Odnowicielski), kt�remu przewodzi arcybiskup Ihor (Isiczenko),

4.Ukrai�ski Apostolski Ko�ci� Prawos�awny, na czele kt�rego stoi arcybiskup �ukasz (Narolskij),

5.Ukrai�ski Autokefaliczny Kanoniczny Ko�ci� Prawos�awny, kt�rego zwierzchnikiem jest patriarcha Mojsej (Kulyk)[12].

Innym znacz�cym i bardziej jeszcze dotkliwym podzia�em ukrai�skiego prawos�awia by�o powstanie Ukrai�skiego Ko�cio�a Prawos�awnego patriarchatu kijowskiego (UKPPK). Powstanie tej struktury ko�cielnej zwi�zane jest z uzyskaniem niepodleg�o�ci przez Ukrain�. Jeszcze przed jej uzyskaniem, w 1990 roku Rosyjski Ko�ci� Prawos�awny postanowi� udzieli� autonomii Ukrai�skiemu Ko�cio�owi Prawos�awnemu, kt�ry odt�d sam mo�e tworzy� nowe diecezje, mianowa� biskup�w, a tak�e wybiera� swego zwierzchnika[13]. Jednak w 1991 roku sob�r Ukrai�skiego Ko�cio�a Prawos�awnego przyj�� postanowienie o nadaniu sobie autokefalii i zwr�ci� si� w tej sprawie do patriarchatu moskiewskiego, kt�ry zdecydowanie si� temu sprzeciwi�. Gdyby bowiem patriarchat moskiewski zgodzi� si� na autokefali� Ukrai�skiego Ko�cio�a Prawos�awnego, w�wczas straci�by wi�kszo�� parafii oraz prawo do sukcesji po spu�ci�nie Rusi Kijowskiej, czyli autorytet w�r�d prawos�awnych S�owian.

Jednak �wczesny metropolita kijowski i ca�ej Ukrainy, Filaret (Denysenko) nie da� za wygran�. W 1992 roku po raz drugi wystosowa� pismo do Moskwy w prawie nadania autokefalii Ukrai�skiemu Ko�cio�owi Prawos�awnemu. Z drugiej strony cz�� biskup�w tym razem nie popar�a petycji metropolity Filareta. W zwi�zku z tym Filaret zacz�� stosowa� sankcje wobec tych hierarch�w, a w odpowiedzi na to Moskwa da�a im prawo do wypowiedzenia pos�usze�stwa metropolicie kijowskiemu. Natomiast na zwo�anym synodzie Rosyjskiego Ko�cio�a Prawos�awnego tylko czterech biskup�w (w tym Filaret) g�osowa�o za autokefali�, a samemu Filaretowi zaproponowa� rezygnacj� z pe�nionej funkcji metropolity kijowskiego. Najpierw sam zainteresowany zgodzi� si�, jednak nied�ugo potem zmieni� zdanie.

Dnia 27 maja 1992 roku, obraduj�cy w Chrakowie Sob�r Ukrai�skiego Ko�cio�a Prawos�awnego zdj�� z urz�du metropolit� kiljowskiego Filareta i mianowa� na jego miejsce dotychczasowego metropolit� rostowskiego i nowoczerkaskiego Wo�odymyra (Sabodana). Natomiast w�adze pa�stwowe, wspieraj�ce Filareta og�osi�y, i� sob�r ten by� nielegalny. Jednak Rosyjski Ko�ci� Prawos�awny zatwierdzi� postanowienia soboru charkowskiego, jednocze�nie usuwaj�c Filareta ze stanu duchownego[14].

Z kolei sam Filaret wraz ze swoimi zwolennikami najpierw stara� si� zbli�y� do innych ukrai�skich, autokefalicznych wsp�lnot prawos�awnych, o kt�rych ju� wy�ej by�a mowa. Jednak ta pr�ba zbli�enia nie doprowadzi�a do zjednoczenia obydwu tych nurt�w prawos�awia. O ile bowiem UAKP by� bardziej zwi�zany z obozem nacjonalistyczno-emigracyjnym, o tyle Filaret mia� powi�zania z nomenklatur� komunistyczn�. Jedn� z najwa�niejszych pr�b zjednoczeniowych by�o ustanowienie jednego patriarchy autokefalicznego. Kadydatem, kt�ry mia�by wszystkich zadowoli�, by� w�a�nie Filaret, kt�ry w 1995 roku zosta� wybrany i intronizowany na patriarch� kijowskiego i ca�ej Ukrainy. Niestety, jego intronizacja przyczyni�a si� nawet do podzia�u w samym UKPPK.

R�wnie� patriarcha Konstantynopola Bart�omiej I odm�wi� uznania autokefalii Ukrai�skiemu Ko�cio�owi Prawos�awnemu, mimo zabieg�w najwy�szych w�adz pa�stwowych Ukrainy. Patriarcha Bart�omiej, odwo�uj�c si� do wsp�lnego stanowiska zwierzchnik�w autokefalicznych Ko�cio��w prawos�awnych z 1992 roku, stwierdzi�, i� nale�y przeciwstawia� si� d��eniom do wykorzystywania Ko�cio��w prawos�awnych w celach politycznych[15]. To stanowisko potwierdzi� tak�e sob�r Ukrai�skiego Ko�cio�a Prawos�awnego, pozostaj�cy w jedno�ci z patriarchatem moskiewskim.

Natomiast od 1994 roku stosunnki mi�dzy w�adz� pa�stwow� Ukrainy a UKPPK uleg�y znacznemu och�odzeniu. UKPPK nie stanowi� bowiem znacz�cej si�y w pa�stwie, a ubiegaj�cy si� o fotel prezydencki Leonid Krawczuk i Leonid Kuczma zabiegali raczej o elektorat najpot�niejszego Ko�cio�a prawos�awnego, czyli Ukrai�skiego Ko�cio�a Prawos�awnego, wiernego patriarchatowi moskiewskiemu[16]. Ten bowiem Ko�ci�, pomimo wszystkich dokonuj�cych si� podzia��w w prawos�awiu ukrai�skim, jest nie tylko najwi�kszy, ale tak�e jedyny kanoniczny, czyli uznawany przez ca�y prawos�awny �wiat.

Najmniej do�wiadczona podzia�ami prawos�awia zdaje si� by� na Ukrainie Ru� Zakarpacka, obw�d czerniowiecki i P�wysep Krymski. Prawos�awie na Rusi Zakarpackiej, b�d�ce po I wojnie �wiatowej cz�ci� Czechos�owacji, od 1925 roku oficjalnie nale�a�o do patriarchatu serbskiego, a po II wojnie �wiatowej zosta�o w��czone do patriarchatu moskiewskiego[17]. Natomiast obw�d czerniowiecki przed II wojn� �wiatow� znajdowa� si� w granicach Rumunii i st�d by� podporz�dkowany tamtejszemu Ko�cio�owi prawos�awnemu a� do przy��czenia P�nocnej Bukowiny do Zwi�zku Radzieckiego w 1940 roku. Z kolei Krym, ciesz�cy si� autonomi� w ramach Pa�stwa Ukrai�skiego, w znacznej mierze zamieszkany jest przez ludno�� nieukrai�sk� (Rosjan, Tatar�w).

Ko�ci� greckokatolicki

Wsp�czesny Ko�ci� greckokatolicki na Ukrainie jest spadkobierc� dw�ch r�nych unii zawartych przez cz�� hierarchii i wiernych Ko�cio�a prawos�awnego ze Stolic� Apostolsk�: najpierw Unii Brzeskiej (1596), a nast�pnie Unii U�horodzkiej (1646) oraz b�d�cych jej kontynuacj� Unii Mukaczewskiej (1664) i Unii Maramorskiej (1713). Wi�kszo�� grekokatolik�w na Ukrainie, zorganizowana jest w struktur� ko�cieln�, kt�ra oficjalnie nazywa si� Ukrai�ski Ko�ci� Greckokatolicki (UKGK). S� to spadkobiercy Unii Brzeskiej, w ramach kt�rej cz�� prawos�awnej metropolii kijowskiej przyj�a uni� z Rzymem[18]. W Kijowie znajduje si� siedziba zwierzchnika tego Ko�cio�a, kt�ry jednocze�nie posiada tytu� arcybiskupa wi�kszego UKGK i metropolity kijowsko-halickiego.

W I Rzeczypospolitej Ko�ci� unicki rozwija� si� dynamicznie, tak �e w XVIII wieku a� dwie trzecie mieszka�c�w zachodniej Ukrainy by�o grekokatolikami. Natomiast po Kongresie Wiede�skim (1815), w 1839 roku car Miko�aj I zlikwidowa� uni� na terytorium Rosji, pozastawiaj�c jedynie diecezj� che�msk�, kt�ra znajdowa�a si� na terytorium Kr�lestwa Polskiego. Jednak i ta diecezja uleg�a likwidacji w 1875 roku. UKGK przetrwa� w Galicji, kt�ra od 1772 roku znajdowa�a si� pod panowaniem austriackim. Po I wojnie �wiatowej UKGK rozwija� si� jedynie na zachodniej Ukrainie, kt�ra le�a�a w granicach II Rzeczypospolitej. Natomiast po przy��czeniu Galicji Wschodniej do Zwi�zku Radzieckiego w 1944 roku, rozpocz�y si� prze�ladowania tak duchowie�stwa, jak i wiernych UKGK. W 1946 roku odby� si� tzw. pseudosob�r, kt�ry oficjalnie wypowiedzia� uni� UKGK ze Stolic� Apostolsk� i dokona� aktu przy��czenia (vossojedinienija) do Rosyjskiego Ko�cio�a Prawos�awnego. Przeciwnicy tego pseudosoboru zostali aresztowani, na czele ze zwierzchnikiem UKGK, metropolit� Josyfem Slipyjem, kt�ry zosta� zes�any na Syberi�.

W 1963 roku Josyf Slipyj zosta� zwolniony i za zgod� w�adz radzieckich uda� si� na emigracj� do Rzymu. W tym te� roku Slipyj otrzyma� tytu� arcybiskupa wi�kszego Lwowa obrz�dku bizantyjsko-ukrai�skiego, a dwa lata p�niej zosta� kardyna�em. Jednak na terytorium Ukrai�skiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej UKGK dzia�a� jedynie w podziemiu i do�wiadcza� licznych prze�ladowa�.

Od 1989 roku UKGK zn�w zacz�� legalnie dzia�a� na zachodniej Ukrainie, co doprowadzi�o wprost do konfliktu z Ukrai�skim Ko�cio�em Prawos�awnym, podleg�ym patriarchatowi moskiewskiemu. Strona prawos�awna zarzuci�a grekokatolikom prozelityzm i bezprawne przyw�aszczanie �wi�ty�. Obecnie przyjmuje si�, i� UKGK na Ukrainie liczy ponad 5 milion�w wiernych[19]. Natomiast sama metropolia kijowsko-halicka sk�ada si� z 9 diecezji (eparchii) i 3 egzarchat�w[20]. Zwierzchnikiem UKGK jest obecnie arcybiskup wi�kszy, metropolita kijowsko-halicki, kard. Lubomyr Huzar. Sam UKGK stara si� obecnie o status patriarchatu[21].

Greckokatolicka diecezja mukaczewska na Rusi Zakarpackiej jest spadkobierc� Unii U�horodzkiej z 1646 roku, a tak�e nast�puj�cych p�niej Unii Mukaczewskiej (1664) i Unii Maramorskiej (1713). Po zawarciu tych unii z Rzymem Ko�ci� prawos�awny na tym terenie przesta� w�a�ciwie istnie� na wiele lat. W 1771 roku zosta�a utworzona greckokatolicka diecezja mukaczewska, kt�ra zosta�a w��czona do �aci�skiej metropolii Esztergom (Ostrzyhom), stolicy biskupiej prymas�w W�gier.

Po I wojnie �wiatowej Ru� Zakarpacka wesz�a w sk�ad Czechos�owacji. Odt�d na terytorium tego pa�stwa istnia�y dwie diecezje greckokatolickie: mukaczewska i preszowska. Po II wojnie �wiatowej Ru� Zakarpacka, a wraz z ni� diecezja mukaczewska, zosta�a w��czona do Ukrai�skiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, podczas gdy diecezja preszowska pozosta�a w granicach Czechos�owacji. W 1949 roku greckokatolicka diecezja mukaczewska zosta�a wcielona do Rosyjskiego Ko�cio�a Prawos�awnego, a stawiaj�cy temu op�r byli okrutnie prze�ladowani. Dopiero w 1991 roku duchowie�stwo greckokatolickie diecezji mukaczewskiej wysz�o z podziemia i rozpocz�a si� oficjalna dzia�alno�� tego Koscio�a na Rusi Zakarpackiej.

Diecezja mukaczewska nie nale�y do UKGK, ale jest bezpo�rednio podporz�dkowana Stolicy Apostolskiej. Wynika to z odr�bno�ci kulturowych i historycznych. Grekokatolicy na Zakarpaciu nie zawsze uto�samiaj� si� z narodowo�ci� ukrai�sk�. Wielu z nich uwa�a si� za odr�bny nar�d Rusin�w (Ruten�w), a ponadto cz�� z grekokatolik�w na Zakarpaciu to W�grzy i Rumuni. Z drugiej strony obecnie greckokatolicka diecezja mukaczewska wsp�pracuje aktywnie na wielu p�aszczyznach z UKGK[22]. Od 2003 roku administratorem apostolskim tej diecezji jest biskup Milan �a�ik CM, a jego siedzib� jest miasto U�horod.

Ko�ci� rzymskokatolicki

�wiadectwa obecno�ci misjonarzy Ko�cio�a zachodniego na Rusi Kijowskiej pochodz� ju� z X wieku. Na zaproszenie ksi�nej Olgi do Kijowa przyby� biskup Adalbert od �w. Maksymina. Jednak jego misja zako�czy�a si� niepowodzieniem – wr�ci� on do Niemiec, gdzie zosta� biskupem Magdeburga[23]. Na podstawie �wiadectwa z 1021 roku ksi��� Jaros�aw M�dry zwr�ci� si� do papie�a Benedykta VIII z pro�b� o przys�anie na Ru� biskupa z Rzymu. Pro�ba ta mia�a wskazywa� na tendencj� uniezale�nienia Rusi Kijowskiej od patriarchy Konstantynopola[24]. Po wzajemnym wykl�ciu si� patriarchy Konstantynopola Micha�a Cerulariusza i kard. Humberta (1054) nadal utrzymywa�a si� jedno�� eklezjalna mi�dzy Rzymem a Ko�cio�em na Rusi. Dopiero pod koniec XII w. pod wp�ywem duchownych przybywaj�cych z Konstantynopola, na Rusi zacz�a wzrasta� �wiadomo�� podzia�u, jaki zaistnia� ju� wcze�niej mi�dzy Ko�cio�em greckim i �aci�skim. Dzie�a doko�czy� zbrojny atak Niemc�w na Ru� Nowogrodzk� w latach siedemdziesi�tych XII w[25]. Z drugiej strony w 1253 roku papie� Innocenty IV przez swojego legata przekaza� koron� kr�lewsk� ksi�ciowi Danielowi Halickiemu[26].

Ju� w �redniowieczu na terytorium dzisiejszej Ukrainy tworzy�y si� rzymskokatolickie struktury ko�cielne, kt�re jednak w du�ej mierze by�y traktowane jako element obcy kulturowo na tle panuj�cego Ko�cio�a prawos�awnego. Pomimo zmian granic pa�stwowych Ko�ci� rzymskokatolicki na zachodniej i centralnej Ukrainie nadal kojarzony jest z narodowo�ci� polsk�, a na Rusi Zakarpackiej z narodowo�ci� w�giersk� i s�owack�.

Po czasie prze�ladowa� w czasach komunistycznych Ko�ci� rzymskokatolicki na Ukrainie rozpocz�� odbudowywa� swoje struktury. Obecnie Ko�ci� rzymskokatolicki zorganizowany jest w siedem diecezji[27]. Metropolit� lwowskim obrz�dku �aci�skiego jest od 2008 roku abp Mieczys�aw Mokrzycki. Natomiast cz�onkami tego Ko�cio�a, opr�cz narod�w tradycyjnie zwi�zanych z tym Ko�cio�em, staj� si� obecnie tak�e Ukrai�cy i Rosjanie. R�wnie� nabo�e�stwa w Ko�ciele rzymskokatolickim coraz cz�ciej sprawowane s� po ukrai�sku i po rosyjsku, cho� w niekt�rych regionach wierni niech�tnie patrz� na zmian� j�zyka u�ywanego w liturgii. Zw�aszcza chodzi tutaj o tych wiernych, kt�rzy przyznaj� si� do polskich korzeni.

O ile chrze�cija�stwo tradycji bizantyjskiej na Ukrainie, tak w wydaniu prawos�awnym, jak i greckokatolickim jest �ci�le zwi�zne z tradycj� i kultur� ukrai�sk�, o tyle Ko�ci� rzymskokatolicki na Ukrainie jest typowym Ko�cio�em dzia�aj�cym w diasporze. A ze wzgl�du nawet na tak prozaiczn� rzecz, jak u�ywanie w liturgii kalendarza gregoria�skiego, b�dzie nadal traktowany jako przedstawiciel kultury zachodniej. Co wi�cej, Ko�ci� rzymskokatolicki jest Ko�cio�em mniejszo�ciowym nawet w por�wnaniu z UKGK.

Ukraina jest zatem krajem, w kt�rym dominuje chrze�cija�stwo tradycji bizantyjskiej. W tej tradycji obecne s� jednak nie tylko wp�ywy Moskwy, ale tak�e Konstantynopola i Rzymu. Z pewno�ci� podzia�y obecne w prawos�awiu ukrai�skim, jak r�wnie� istnienie Ko�cio�a greckokatolickiego i jego ��czenie element�w wschodnich z zachodnimi, wskazuje na to, i� prawos�awni i katolicy na Ukrainie intensywnie poszukuj� swojego miejsca, roli i znaczenia tak w �wiecie prawos�awnym, jak i w ramach Ko�cio�a katolickiego. Nale�y jedynie �ywi� nadziej�, i� te poszukiwania swego miejsca zako�cz� si� pomy�lnie.