Marek Blaza SJ

Dogmatyczne i praktyczne znaczenie

Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w

(Missa Praesanctificatorum)

1.Pochodzenie i charakter Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w.

W liturgicznej tradycji bizantyjskiej Eucharystia nie mo�e by� sprawowana w dni powszednie Wielkiego Postu (od poniedzia�ku do pi�tku)[3], poniewa� jej sprawowanie zawsze mia�o charakter radosny i uroczysty oraz by�o postrzegane jako objawienie si� Zmartwychwsta�ego Pana swoim uczniom, kt�rzy poznaj� Go po �amaniu chleba (por. �k 24,13-35)[4]. �w radosny i uroczysty charakter Boskiej Liturgii nie przystaje zatem do charakteru Wielkiego Postu, poniewa� na ten czas Oblubieniec zosta� zabrany wierz�cym (por. Mt 9,15; �k 5,34-35). St�d ju� synod w Laodycei, kt�ry odby� si� pomi�dzy 364 a 383 rokiem, postanowi� w kanonie 49. i 51., i� podczas Wielkiego Postu (opr�cz sob�t i niedziel), nie wolno ofiarowywa� chleba ani uroczy�cie obchodzi� wspomnienia m�czennik�w, kt�re w pierwszym rz�dzie polega�o na sprawowaniu Boskiej Liturgii, czyli Eucharystii[5]. W ten spos�b na Wschodzie dni powszednie Wielkiego Postu staj� si� dniami aliturgicznymi, w ramach kt�rych sprawuje si� jedynie nabo�e�stwa cyklu dobowego wchodz�ce w sk�ad Horologionu[6], takie jak np. Nieszpory, Jutrznia, Pryma, Tercja, Seksta i Nona, ale nie sprawuje si� Eucharystii. Natomiast w Aleksandrii na prze�omie IV i V w.w �rody i pi�tki Wielkiego Postu czytano wybrany fragment Ewangelii, po kt�rym nast�powa�o kazanie, a po nim sprawowano Liturgi�, ale bez konsekracji dar�w (δίχα των μυστηρίων τελετης). Z kolei w Azji Mniejszej za czas�w Bazylego Wielkiego (330-379) wielu wiernych gromadzi�o si� w dni powszednie Wielkiego Postu na nabo�e�stwach i prosili przy tej okazji o mo�liwo�� przyst�pienia do Komunii �w., zw�aszcza w �rody i pi�tki[7]. A zatem w tej praktyce nale�a�oby doszukiwa� si� �r�de� powstania Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w.

Bardzo trudno jest ustali� pochodzenie Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w. Najprawdopodobniej jest to Liturgia pochodzenia wschodniego. By� mo�e pierwotnie formowa�a si� ona w okolicach Jerozolimy, ale niewykluczone r�wnie�, �e jest ona pochodzenia syryjskiego lub bizantyjskiego. Najprawdopodobniej powsta�a na prze�omie V i VI wieku. Pierwsza wyra�na wzmianka o Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w pochodzi z Ko�cio�a aleksandryjskiego, gdzie w anonimowym dziele Kronika Paschalna z 645 roku jest mowa o hymnie Cherubin�w „Teraz Pot�gi niebia�skie” �piewanym podczas tej Liturgii i wprowadzonym do niej przez patriarch� Konstantynopola Sergiusza I w 617 roku[8]. A zatem najprawdopodobniej w VII wieku Liturgia Uprzednio Po�wi�conych Dar�w uformowa�a si� ju� definitywnie i rozpowszechni�a we wschodnim chrze�cija�stwie tak, �e w 692 roku na Synodzie Trulla�skim w kanonie 52. postanowiono, i� we wszystkie dni Wielkiego Postu opr�cz sob�t i niedziel i �wi�tego dnia Zwiastowania Pa�skiego, nie sprawuje si� innej Liturgii, jak tylko Liturgi� Uprzednio Po�wi�conych Dar�w[9]. Na tej podstawie da si� zauwa�y�, i� charakter tej Liturgii jest bardzo osobliwy, poniewa� z jednej strony sprawowana jest ona tylko w te dni, kiedy nie wolno sprawowa� Boskiej Liturgii, a z drugiej strony stwarza ona jednak mo�liwo�� przyst�pienia do Komunii �w. A zatem Liturgia Uprzednio Po�wi�conych Dar�w stanowi swego rodzaju kompromis pomi�dzy dniami liturgicznymi, kiedy sprawuje si� Eucharysti� a dniami aliturgicznymi, kiedy odprawia si� jedynie nabo�e�stwa u�wi�caj�ce czas (np. Nieszpory czy Jutrznia) bez mo�liwo�ci przyst�pienia do Komunii �w.

2.Autor Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w.

Autorstwo Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w zw�aszcza w pierwszym tysi�cleciu chrze�cija�stwa przypisywano wielu znanym i czczonym �wi�tym: �w. Jakubowi, Bratowi Pa�skiemu, �w. Piotrowi, �w. Markowi, �w. Bazylemu Wielkiemu czy �w. Atanazemu Wielkiemu. Niekt�re spo�r�d najstarszych manuskrypt�w zawieraj�cych tre�� tej Liturgii przypisywa�y j� �w. Epifaniuszowi, biskupowi Salaminy, inne natomiast �w. Germanowi I, patriarsze Konstantynopola (715-729). Z kolei tradycja syryjska przypisywa�a autorstwo tej Liturgii Sewerowi, patriarsze Antiochii (511-518), a niekt�rzy liturgi�ci zachodni uwa�ali za autora tej Liturgii �w. Jana Damasce�skiego (ok. 650 - ok. 753). Z kolei w wielu manuskryptach pierwszego tysi�clecia w og�le nie ma wzmianki o autorze Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w. Natomiast od XII wieku wi�kszo�� manuskrypt�w przypisuje autorstwo tej Liturgii �w. Grzegorzowi I Wielkiemu, papie�owi (590-604), zwanemu na Wschodzie Grzegorzem Dialogosem, kt�ry jeszcze przez papie�a Pelagiusza II (579-590) zosta� mianowany sta�ym przedstawicielem Stolicy Apostolskiej w Konstantynopolu, gdzie przebywa� oko�o 6 lub 7 lat (578-584 lub 585). Po �mierci Pelagiusza II (590) sam Grzegorz Dialogos zosta� nowym papie�em. Chocia� Grzegorz Dialogos przebywa� w Konstantynopolu, to jednak na podstawie bada� historycznych trudno dowie��, i� jest on autorem Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w. Mo�na co najwy�ej przypuszcza�, i� usystematyzowa� on porz�dek tej Liturgii w�a�nie podczas swojego pobytu w Konstantynopolu[10]. Takie znaczenie przypisuj� temu �wi�temu tradycje bizantyjsko-rosyjska i bizantyjsko-rumu�ska, gdzie w ko�cowej modlitwie Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w (gr. ΄απολυσις, scs. отпуст) wymienia si� �w. Grzegorza Dialogosa podobnie jak w modlitwie ko�cowej Boskiej Liturgii wymienia si� imi� jej autora: �w. Jana Chryzostoma lub �w. Bazylego Wielkiego[11]. Ponadto w ksi�gach liturgicznych Rumu�skiego Ko�cio�a Prawos�awnego imi� �w. Grzegorza Dialogosa umieszczane jest nadal w tytule tej Liturgii[12]. Natomiast w tradycji bizantyjsko-ukrai�skiej w modlitwie ko�cowej Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w tylko w niekt�rych tekstach liturgicznych wymienia si� autora tej Liturgii[13]. Z kolei w tradycji bizantyjsko-greckiej w modlitwie ko�cowej (΄απολυσις) na Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w nie wymienia si� jej autora[14].

3.Czas sprawowania Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w.

Wed�ug teologa prawos�awnego, Aleksandra Schmemanna, istnieje du�e prawdopodobie�stwo, i� Liturgi� Uprzednio Po�wi�conych Dar�w pierwotnie odprawiano nie tylko w Wielkim Po�cie, ale r�wnie� w innych okresach postnych roku liturgicznego[15]. Jednak ze wzgl�du na zwi�kszanie si� liczby �wi�t, zacz�to coraz cz�ciej sprawowa� Eucharysti� iw ten spos�b Liturgia Uprzednio Po�wi�conych Dar�w sta�a si� nabo�e�stwem �ci�le zwi�zanym z Wielkim Postem[16]. Przytoczony ju� wy�ej kanon 52. Synodu trulla�skiego z 692 roku zezwala na sprawowanie Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w we wszystkie dni Wielkiego Postu, kiedy nie odprawia si� Liturgii �w. Jana Chryzostoma ani Liturgii �w. Bazylego Wielkiego.A zatem na podstawie tego kanonu mo�na by sprawowa� Liturgi� Uprzednio Po�wi�conych Dar�w we wszystkie dni powszednie Wielkiego Postu. W praktyce jednak wytworzy� si� zwyczaj, i� Liturgi� t� sprawuje si� przede wszystkim w �rody i pi�tki Wielkiego Postu[17], opr�cz Wielkiego Pi�tku, kt�ry zawsze jest dniem aliturgicznym[18]. Ponadto zgodnie z obecnie przyj�tym zwyczajem dozwolone jest tak�e sprawowanie tej Liturgii w poniedzia�ki, wtorki i czwartki Wielkiego Postu, zw�aszcza wtedy, gdy w dany dzie� przypada �wi�to z polielejem[19] lub �wi�to patronalne �wi�tyni lub monastyru. Do kategorii �wi�t z polielejem zaliczaj� si� m.in. �wi�ta �w. Charalampiusza (10 lutego), �ci�cia i drugiego odnalezienia drogocennej g�owy �w. Jana Chrzciciela (24 lutego), �wi�tych 40 m�czennik�w (9 marca), �w. Grzegorza Dialogosa (12 marca) i wigilia Zwiastowania Pa�skiego (24 marca). Ponadto Liturgi� Uprzednio Po�wi�conych Dar�w sprawuje si� w czwartek 5. tygodnia Wielkiego Postu[20] oraz w Wielki Poniedzia�ek, Wielki Wtorek i Wielk� �rod�. Natomiast zgodnie z przyj�tym zwyczajem poniedzia�ek i wtorek 1. tygodnia Wielkiego Postu[21] s� zawsze dniami aliturgicznymi i w te dni w og�le nie wolno sprawowa� Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w, podobnie jak w Wielki Pi�tek[22]. R�wnie� dniami aliturgicznymi s� pozosta�e poniedzia�ki, wtorki i czwartki Wielkiego Postu, chyba �e z racji przypadaj�cego �wi�ta sprawuje si� Liturgi� Uprzednio Po�wi�conych Dar�w[23].

Liturgia Uprzednio Po�wi�conych Dar�w ze swej natury jest nabo�e�stwem wieczornym, poniewa� jest kontynuacj� Nieszpor�w w przeciwie�stwie do celebracji Eucharystii, kt�ra zwykle sprawowana jest przed po�udniem. A zatem ze wzgl�du na rygorystyczne przestrzeganie postu eucharystycznego przyj�cie Komunii �w. podczas Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w wymaga�o od jej uczestnik�w zachowania ca�kowitej wstrzemi�liwo�ci od pokarm�w i napoi przez ca�y dzie�. Takiej r�wnie� wstrzemi�liwo�ci wymaga�a Eucharystia sprawowana po Nieszporach w wigili� Bo�ego Narodzenia, wigili� Objawienia Pa�skiego, w Wielki Czwartek, w Wielk� Sobot�, a tak�e w �wi�to Zwiastowania Pa�skiego, je�li przypada ono w dzie� powszedni (tzn. od poniedzia�ku do pi�tku) Wielkiego Postu. Obecnie jednak w tych dniach Nieszpory po��czone z Eucharysti� zwykle s� odprawiane w godzinach przedpo�udniowych. R�wnie� Liturgia Uprzednio Po�wi�conych Dar�w cz�stokro� odprawiana jest przed po�udniem[24].

4.Struktura Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w w rycie bizantyjskim.

O ile Liturgia �w. Jana Chryzostoma i Liturgia �w. Bazylego Wielkiego sk�ada si� z proskomidii (zwanej tak�e prothesis)[25], Liturgii katechumen�w i Liturgii wiernych, o tyle Liturgia Uprzednio Po�wi�conych Dar�w rozpoczyna si� od razu od Liturgii katechumen�w, w ramach kt�rej odprawia si� Nieszpory i proskomidi�[26]. Po Liturgii katechumen�w sprawuje si� Liturgi� wiernych, kt�rej istotnymi punktami s� Wielkie Wej�cie, czyli przeniesienie uprzednio po�wi�conych dar�w na o�tarz oraz obrz�d Komunii �w. Przed Liturgi� Uprzednio Po�wi�conych Dar�w sprawuje si� Tercj�, Sekst�, Non�, tzw. psalmy typiczne (τα τυπικα), czyli Ps 102 i Ps 145[27] oraz �piew „B�ogos�awie�stw” (Mt 5,3-12)[28]. Przed Liturgi� wszyscy maj�cy zamiar celebrowa� kap�ani i diakoni[29] ubieraj� pe�ne szaty liturgiczne jak do sprawowania Eucharystii, ale przy ich ubieraniu nie odmawiaj� �adnych modlitw, a jedynie przy ubieraniu poszczeg�lnych cz�ci stroju liturgicznego m�wi�: „Do Pana m�dlmy si�”[30]. Bezpo�rednio przed rozpocz�ciem Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w nie odmawia si� modlitw, kt�re zwykle odmawia si� przed sprawowaniem Eucharystii. Z drugiej jednak strony Liturgia Uprzednio Po�wi�conych Dar�w rozpoczyna si� od wezwania „B�ogos�awione jest Kr�lestwo Ojca i Syna, i Ducha �wi�tego, w ka�dym czasie, teraz i zawsze i na wieki wiek�w” tak jak ka�da Eucharystia. Po tym wezwaniu rozpoczynaj� si� Nieszpory. Nast�puje Ps 103, podczas kt�rego kap�an staje przed Kr�lewskimi Drzwiami i odmawia po cichu modlitwy wieczorne, pomijaj�c jednak trzy pierwsze, poniewa� odm�wi je p�niej, podczas ektenii[31]. Potem przed Kr�lewskimi Drzwiami diakon, a je�eli go nie ma, sam kap�an, odmawia wielk� ekteni�[32], po kt�rej nast�puje proskomidia (zwana r�wnie� prothesis), czyli przygotowanie dar�w uprzednio po�wi�conych. Podczas proskomidii odmawia si� trzy antyfony, mi�dzy kt�rymi odmawia si� ma�e ektenie. Antyfony te to 3 stacje 18. katyzmy Psa�terza: Ps 119-123, Ps 124-128 i Ps 129-133[33]. W ramach proskomidii kap�an wyci�ga dary uprzednio po�wi�cone[34] z miejsca przechowywania i k�adzie je na paten�. Podobnie jak podczas Eucharystii obrz�d proskomidii odbywa si� na specjalnym bocznym o�tarzu zwanym po grecku προθεσις, a po staro-cerkiewno-s�owia�sku жертвенник. W ramach proskomidii na Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w kap�an wlewa wino i odrobin� wody do kielicha, nic nie m�wi�c. Nast�pnie k�adzie na paten� (dyskos) tzw. gwiazd�[35] oraz pokrowce, nie odmawiaj�c zwyczajnych modlitw przygotowania dar�w, a jedynie modlitw� „Przez modlitwy �wi�tych ojc�w naszych, Panie Jezu Chryste, Bo�e nasz, zmi�uj si� nad nami”, poniewa� jest to przygotowanie dar�w uprzednio po�wi�conych, czyli Ofiary doskona�ej i dokonanej, do kt�rej �adna modlitwa zwykle odmawiana w ramach proskomidii na Eucharystii nie mo�e ju� niczego nowego wnie�� ani doda�[36]. Po proskomidii i antyfonach nast�puje ostatnia, trzecia ma�a ektenia, a po niej odmawiane s� psalmy stanowi�ce niejako istot� Nieszpor�w bizantyjskich, a zw�aszcza Ps 140 nawi�zuj�cy do sk�adanej w �wi�tyni jerozolimskiej ofiary kadzielnej: „Niech dope�ni si� moja modlitwa jak kadzid�o przed Tob�, wzniesienie moich r�k, ofiara wieczorna” (Ps 140,2). Potem nast�puj� Ps 141, 129 i 116 wraz ze sticherami[37], po kt�rych ma miejsce Ma�e Wej�cie. Zwykle jest to wej�cie z kadzielnic�, jak podczas Nieszpor�w[38]. Tylko wtedy, gdy na Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w jest czytana Ewangelia, zamiast kadzielnicy wnosi si� ksi�g� Ewangelii. Po Ma�ym Wej�ciu i �piewie g��wnego hymnu Nieszpor�w „�wiat�o�ci pogodna” (Φως `ιλαρον) nast�puje prokimenon[39], czyli kr�tki psalm responsoryjny[40]. Nast�pnie w ramach Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w czytane jest pierwsze czytanie ze Starego Testamentu, tzw. Paremia[41]: Rdz (w Wielki Poniedzia�ek, Wtorek i �rod� z Wj), a po niej �piewa si� drugi prokimenon. Nast�pnie kap�an stoj�c przed o�tarzem zwr�cony w kierunku wschodnim, czyli ty�em do ludu i trzymaj�c w obu d�oniach �wiec� i kadzielnic�, i b�ogos�awi�c nimi, wzywa: „M�dro��, sta�my prosto!”. Nast�pnie odwraca si� na zach�d, czyli twarz� do ludu i staj�c w Kr�lewskich Drzwiach, b�ogos�awi wiernych �wieczk� i kadzielnic�, m�wi�c: „�wiat�o Chrystusa o�wieca wszystkich”. Potem, gdzie jest taki zwyczaj, wierni wykonuj� trzy pok�ony do ziemi. Po tym b�ogos�awie�stwie czytana jest druga Paremia z Prz (w Wielki Poniedzia�ek, Wtorek i �rod� z Hi)[42]. Je�eli w nast�pny dzie� wypada jakie� �wi�to, w�wczas bezpo�rednio po tej Paremii czyta si� kolejne czytania ze Starego Testamentu (Paremie) zwi�zane z danym �wi�tem. Po Paremiach ponownie �piewa si� Ps 140, rozpoczynaj�c od razu od 2. wersu: „Niech dope�ni si� moja modlitwa jak kadzid�o przed Tob�, wzniesienie moich r�k, ofiara wieczorna”. Wed�ug aleksandryjskiej Kroniki Paschalnej z 645 r. wers ten stanowi� pocz�tek Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w w 617 r. Z kolei wed�ug niekt�rych liturgist�w �w �piew m�g� by� allelujarionem[43] poprzedzaj�cym czytanie Ewangelii lub prokimenonem poprzedzaj�cym czytanie Aposto�a[44] na Liturgii. By� mo�e jednak powt�rny �piew Ps 140, 2-4b stanowi pozosta�o�� wcze�niejszego stadium rozwoju Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w i pochodzi z czas�w, kiedy nie mia�a ona jeszcze uroczystego charakteru, a jedynie ogranicza�a si� do tego, �e podczas Nieszpor�w rozdawano Komuni� �w. i w tym w�a�nie czasie �piewano te wersy jako hymn komunijny (τò κοινωνικòν)[45]. Je�eli w nast�pnym dniu obchodzone jest �wi�to, w�wczas po powt�rnym �piewie Ps 140, 2-4b czyta si� Aposto�a i Ewangeli�. Natomiast w Wielki Poniedzia�ek, Wtorek i �rod� czyta si� Ewangeli�, ale nie ma Aposto�a[46]. Potem nast�puj� kolejno ektenie: usilna, za katechumen�w, za tych, co o�wiecenia[47] oraz odes�anie katechumen�w i tych, co o�wiecenia.

Liturgia wiernych rozpoczyna si� od dw�ch ma�ych ektenii za wiernych, po kt�rych nast�puje hymn Cherubin�w „Teraz Pot�gi niebia�skie”, podczas kt�rego dary uprzednio po�wi�cone s� przenoszone z bocznego o�tarza (gr. προθεσις, scs. жертвенник) na o�tarz g��wny. Kap�an przenosz�c uprzednio po�wi�cone dary, paten� (dyskos) niesie nad g�ow�, a kielich na wysoko�ci piersi, poniewa� w kielichu jest jedynie wino niekonsekrowane[48]. W tym czasie wierni kl�cz�, a gdzie jest taki zwyczaj, padaj� na twarz[49]. Po przeniesieniu uprzednio po�wi�conych dar�w na o�tarz g��wny nast�puje ektenia b�agalna[50], podczas kt�rej zanoszone s� pro�by charakterystyczne zar�wno dla Nieszpor�w[51] jak i dla Eucharystii[52]. Po ektenii odmawiana jest Modlitwa Pa�ska, po kt�rej nast�puje obrz�d Komunii �w. Po s�owach „Uprzednio po�wi�cone �wi�te dla �wi�tych” kap�an dzieli na cztery cz�ci tzw. Agniec[53], a jedn� z nich wpuszcza do kielicha z nie konsekrowanym winem, poczym diakon, a je�li go nie ma, sam kap�an, wlewa do tego� wina gor�c� wod� (gr. ζεον, scs. теплота), nic nie m�wi�c. Po tym obrz�dzie ma miejsce Komunia �w. duchownych. Jednak�e duchowny (diakon, a je�eli go nie ma, kap�an), kt�ry po Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w ma spo�y� dary eucharystyczne, kt�re pozosta�y, nie pije wina z kielicha podczas Komunii �w. duchownych. Obecne przepisy liturgiczne pouczaj� bowiem, i� chocia� wino w kielichu zosta�o u�wi�cone poprzez wpuszczenie do� Cia�a Pa�skiego, to jednak nie nast�pi�o przeistoczenie tego wina w Krew Pa�sk�, poniewa� nad tym winem nie zosta�y odm�wione s�owa konsekracji[54]. A zatem duchowny, kt�ry po zako�czeniu Liturgii ma spo�y� dary eucharystyczne, kt�re pozosta�y, nie mo�e przedtem napi� si� tego wina, aby nie z�ama� postu eucharystycznego. Z kolei pozostali duchowni pij� wino z kielicha, nie wypowiadaj�c jednak przy tym �adnych s��w. Po Komunii �w. duchownych uprzednio po�wi�cone dary z pateny (dyskosu) wpuszczane s� do kielicha, a nast�pnie ma miejsce Komunia �w. wiernych udzielana w ten sam spos�b, jak na Eucharystii[55]. Po Komunii �w. dary przenoszone s� na o�tarz boczny (gr. προθεσις, scs. жертвенник) i odmawiana jest ektenia dzi�kczynna z wezwaniami charakterystycznymi tak dla Eucharystii[56] jak i Nieszpor�w[57], w�asna modlitwa zaambonna oraz modlitwy, kt�re odmawia si� na zako�czenie Nieszpor�w[58]. Po modlitwie zaambonnej diakon, a je�li go nie ma, po zako�czeniu Liturgii sam kap�an spo�ywa dary eucharystyczne, kt�re pozosta�y po Komunii �w. wiernych.

5.Pochodzenie i struktura Mszy Uprzednio Po�wi�conych Dar�w w rycie �aci�skim.

W rycie �aci�skim Msz� Uprzednio Po�wi�conych Dar�w sprawuje si� tylko jeden raz w roku – w Wielki Pi�tek. Ju� papie� Innocenty I (401-417) w li�cie do biskupa Decencjusza pisa�, i� na Zachodzie istnieje apostolska tradycja, na podstawie kt�rej w Wielki Pi�tek i Wielk� Sobot� nie sprawuje si� Eucharystii[59]. Pierwotnie w te dni nie udzielano r�wnie� Komunii �w. Z biegiem czasu jednak zacz�to udziela� Komunii �w. w Wielki Pi�tek w Galii i Frankonii, a w VIII w. tak�e w ko�cio�ach tytularnych w Rzymie. Natomiast na wielkopi�tkowej Liturgii papieskiej zacz�to udziela� Komunii �w. na prze�omie XII i XIII w. By� mo�e praktyka ta przyj�a si� pod wp�ywem tradycji bizantyjskiej, gdzie Liturgia Uprzednio Po�wi�conych Dar�w by�a ju� rozpowszechniona. Jednak prawdopodobnie ze wzgl�du na zaostrzenie przepis�w dotycz�cych postu eucharystycznego, kt�re nakazywa�y ka�demu chrze�cijaninowi powstrzymywa� si� od wszelkiego pokarmu i napoju (nawet wody) od p�nocy a� do przyj�cia Eucharystii, spad�a znacznie ilo�� wiernych przyst�puj�cych do Komunii �w. podczas wielkopi�tkowej Liturgii tak, �e od roku 1622 Komuni� �w. na Mszy Uprzednio Po�wi�conych dar�w przyjmowa� ju� tylko sam celebruj�cy kap�an, a sama celebracja tej Liturgii zosta�a przeniesiona na godziny przedpo�udniowe. Dopiero w 1955 roku Pius XII reformuj�c obrz�dy Triduum Paschalnego, przywr�ci� praktyk� Komunii �w. dla wszystkich wiernych podczas wielkopi�tkowej Mszy Uprzednio Po�wi�conych Dar�w oraz przeni�s� celebracj� tej Liturgii z godzin przedpo�udniowych na popo�udniowe. Podobnie uczyni� r�wnie� z Msz� �w. Wieczerzy Pa�skiej w Wielki Czwartek. Natomiast Msz� �w. Wigilii Paschalnej odprawian� dot�d w godzinach przedpo�udniowych w Wielk� Sobot� Pius XII nakaza� sprawowa� po zachodzie s�o�ca Wielkiej Soboty. Reforma celebracji Triduum Paschalnego by�a bowiem w du�ej mierze zwi�zana ze z�agodzeniem przepis�w dotycz�cych postu eucharystycznego, kt�ry w 1959 roku zosta� skr�cony ju� do 3 godzin i dotyczy� pokarm�w sta�ych i napoj�w alkoholowych, a obecnie winien trwa� co najmniej godzin�[60]. W wyniku tych i p�niejszych reform liturgicznych, zw�aszcza zwi�zanych z Soborem Watyka�skim II, postarano si� g��biej ukaza� wymiar teologiczno-liturgiczny Wielkiego Pi�tku i Mszy Uprzednio Po�wi�conych Dar�w sprawowanej w ten dzie� oraz Wielkiej Soboty, jedynego dnia aliturgicznego, w kt�rym ani nie sprawuje si�, ani nie przyjmuje Eucharystii w rycie �aci�skim.

Msza Uprzednio Po�wi�conych Dar�w, w ksi�gach liturgicznych nazywana obecnie najcz�ciej Liturgi� na cze�� M�ki Pa�skiej, sk�ada si� z trzech zasadniczych cz�ci wsp�lnych dla ca�ego Ko�cio�a �aci�skiego: Liturgii S�owa, Adoracji Krzy�a oraz Komunii �w[61]. Liturgia ta powinna by� sprawowana w Wielki Pi�tek oko�o godziny 15 lub p�niej, nawi�zuj�c przede wszystkim do godziny �mierci Zbawiciela (Mt 27, 46; Mk 15,34). Ponadto Msza Uprzednio Po�wi�conych Dar�w w rycie �aci�skim, podobnie jak w rycie bizantyjskim, jest �ci�le zwi�zana z Nieszporami. O ile jednak Liturgia Uprzednio Po�wi�conych Dar�w w rycie bizantyjskim jest po��czona z Nieszporami, o tyle Msza Uprzednio Po�wi�conych Dar�w w rycie �aci�skim niejako zast�puje Nieszpory[62]. Przed rozpocz�ciem celebracji Liturgii na cze�� M�ki Pa�skiej kap�an i diakon ubieraj� pe�ne szaty liturgiczne koloru czerwonego, jak do sprawowania Eucharystii[63]. Nast�pnie udaj� si� oni w ciszy do o�tarza i po oddaniu mu czci padaj� na twarz lub kl�kaj�. Potem nast�puje oracja, a po niej od razu Liturgia S�owa: pierwsze czytanie (Iz 52,13-53,12), psalm responsoryjny (Ps 30), drugie czytanie (Hbr 4,14-16; 5,7-9), �piew przed Ewangeli� (Flp 2,8-9) oraz Ewangelia - M�ka Pa�ska wed�ug �w. Jana (J 18,1-19,42). Po Ewangelii mo�e mie� miejsce kr�tka homilia i chwila modlitwy w ciszy. Liturgia S�owa ko�czy si� uroczyst� modlitw� powszechn�, kt�ra polega na tym, i� po kolejnych intencjach zanoszonych przez diakona, wierni modl� si� w ciszy, a kap�an po ka�dej cichej modlitwie wiernych odmawia oracj� z roz�o�onymi r�koma. Po uroczystej modlitwie powszechnej ma miejsce druga cz�� Liturgii na cze�� M�ki Pa�skiej, czyli Adoracja Krzy�a. Najpierw Krzy� ukazywany jest wiernym. Podczas ukazania Krzy�a celebrans trzykrotnie �piewa: „Oto drzewo Krzy�a, na kt�rym zawis�o Zbawienie �wiata”, na co wierni ka�dorazowo odpowiadaj� „P�jd�my z pok�onem”. Nast�pnie duchowie�stwo i wierni przechodz� procesjonalnie przed Krzy�em i oddaj� mu cze��. W tym czasie �piewa si� m.in. hymn „�wi�ty Bo�e, �wi�ty mocny, �wi�ty nie�miertelny, zmi�uj si� nad nami”. Po Adoracji Krzy�a nast�puje Komunia �w. Na dotychczas obna�ony o�tarz nak�ada si� obrus i umieszcza si� na nim korpora� i msza�. Z kolei diakon, a je�li go nie ma, sam kap�an, przenosi Cia�o Pa�skie z miejsca przechowywania na o�tarz. Nast�pnie odmawiana jest Modlitwa Pa�ska wraz z embolizmem „Wybaw nas, Panie, od z�a wszelkiego” i odpowiedzi� wiernych: „Bo Twoje jest kr�lestwo, i pot�ga, i chwa�a na wieki”. Modlitwa o pok�j, znak pokoju i �piew „Baranku Bo�y” na tej Liturgii s� opuszczane tak, �e kap�an od razu po cichu odmawia modlitw� przed Komuni� �w. („Panie Jezu Chryste, niech przyj�cie Cia�a Twojego”). Nast�pnie przykl�ka, bierze ma�� Hosti�[64] i trzymaj�c j� nieco podniesion�, zwr�cony do ludu m�wi: „Oto Baranek Bo�y, kt�ry g�adzi grzechy �wiata. B�ogos�awieni, kt�rzy zostali wezwani na Jego uczt�” i razem z ludem jeden raz odmawia modlitw� „Panie, nie jestem godzien, aby� przyszed� do mnie, ale powiedz tylko s�owo, a b�dzie uzdrowiona dusza moja”. Nast�pnie celebrans przyjmuje Cia�o Pa�skie, poczym rozdaje Komuni� �w. duchowie�stwu i wiernym. Gdy wierni przyj�li Komuni� �w., Naj�wi�tszy Sakrament umieszcza si� w tabernakulum. Po Modlitwie po Komunii celebrans odmawia modlitw� nad ludem i w ciszy udaje si� z asyst� do zakrystii[65].

Por�wnuj�c obecn� struktur� Mszy Uprzednio Po�wi�conych Dar�w w rycie �aci�skim z Liturgi� Uprzednio Po�wi�conych Dar�w w rycie bizantyjskim, da si� zauwa�y� pewne zasadnicze podobie�stwa dotycz�ce zw�aszcza wielkopostnego charakteru tej Liturgii, jej �cis�ego zwi�zku z Nieszporami, proklamacji S�owa Bo�ego w jej pierwszej cz�ci i samego obrz�du Komunii �w. w nast�pnej jej cz�ci, a tak�e stroju celebransa. Z drugiej jednak strony wydaje si�, i� obecna celebracja wielkopi�tkowej Liturgii na cze�� M�ki Pa�skiej w rycie �aci�skim odbiega od pierwotnego celu i funkcji, jak� spe�nia�a niegdy� wielkopi�tkowa Msza Uprzednio Po�wi�conych Dar�w w tym rycie. Sama bowiem nazwa „Msza Uprzednio Po�wi�conych Dar�w” nie jest znana ani czytelna w �aci�skiej tradycji liturgicznej, gdzie od oko�o XI w. rozpowszechnia si� istniej�ca do dzisiaj praktyka dopuszczaj�ca na Komuni� �w. wiernych z dar�w uprzednio konsekrowanych podczas aktualnie sprawowanej Eucharystii[66]. Ponadto w obecnie sprawowanej Mszy Uprzednio Po�wi�conych Dar�w w rycie �aci�skim obrz�d Komunii �w. jest bardzo uproszczony. W tym kontek�cie da si� np. zauwa�y� brak kielicha z niekonsekrowanym winem, kt�ry jest u�ywany podczas tej Liturgii w rycie bizantyjskim, gdzie sam obrz�d Komunii �w. jest bardziej rozbudowany ni� w rycie �aci�skim. Dlatego te�, aby lepiej zrozumie� sens i symbolik� Mszy Uprzednio Po�wi�conych Dar�w w rycie �aci�skim, trzeba zapozna� si� z niekt�rymi istotnymi jej elementami, kt�re by�y w niej obecne a� do reformy Piusa XII z 1955 roku. Do tego czasu dosy� powszechnie by�a stosowana nazwa „Msza Uprzednio Po�wi�conych Dar�w” na okre�lenie tej Liturgii[67]. Sk�ada�a si� ona z 3 cz�ci: Mszy katechumen�w, Adoracji Krzy�a i Komunii �w. zwanej r�wnie� Msz� Uprzednio Po�wi�conych Dar�w w sensie �cis�ym. O ile �wczesne dwie pierwsze cz�ci tej Liturgii w swojej zasadniczej strukturze odpowiadaj� wsp�czesnej Liturgii S�owa i Adoracji Krzy�a, o tyle �wczesna trzecia cz��, czyli obrz�d Komunii �w. by� bardziej rozbudowany ni� obecnie. Po Adoracji Krzy�a formowa�a si� procesja, kt�ra pod��a�a do miejsca przechowywania Naj�wi�tszego Sakramentu, sk�d celebrans przenosi� na o�tarz kielich, w kt�rym znajdowa�a si� du�a Hostia konsekrowana specjalnie na t� Liturgi� podczas Mszy �w. w Wielki Czwartek. W tym czasie �piewano hymn Vexilla Regis prodeunt (Sztandary Kr�la si� wznosz�). Doszed�szy do o�tarza, kap�an stawia� na nim kielich, kl�ka� i okadza� go. Nast�pnie powstawszy, k�ad� Hosti� na korporale w ciszy, a do pustego ju� kielicha wlewa� wino i odrobin� wody, nic nie m�wi�c, ani nie czyni�c znaku krzy�a nad kielichem. Potem diakon przykrywa� kielich palk�, a kap�an okadza� dary i o�tarz, odmawiaj�c te same modlitwy, kt�re odmawia�o si� w�wczas podczas uroczystej Mszy z asyst�[68]. W odr�nieniu jednak od porz�dku uroczystej Mszy z asyst� na Mszy Uprzednio Po�wi�conych Dar�w po okadzeniu dar�w i o�tarza celebrans nie by� okadzany, a r�ce umywa� w ciszy, nie odmawiaj�c Ps 25, 6-12. Nast�pnie celebrans pochyla� si� przed darami z�o�onymi na o�tarzu, m�wi�c: „W duchu pokory i z sercem skruszonym, przyjmij nas, Panie. Niech nasza Ofiara tak si� dzisiaj dokona przed Tob�, aby si� Tobie podoba�a”[69]. Potem celebrans odwraca� si� twarz� do ludu, m�wi�c: „M�dlcie si�, bracia, aby moj� i wasz� Ofiar� przyj�� B�g Ojciec wszechmog�cy”. Nast�pnie od razu odwracaj�c si� w kierunku o�tarza, kontynuowa�: „Pobudzeni zbawiennym nakazem i pouczeni Bosk� nauk�, o�mielamy si� m�wi�”. W tym momencie kap�an odmawia� Modlitw� Pa�sk� bez wezwania „ale nas zbaw ode z�ego”, kt�re wypowiadali wierni. Po embolizmie „Wybaw nas, prosimy, Panie” kap�an wk�ada� paten� pod Hosti�, kt�ra dot�d le�a�a na korporale. Nast�pnie celebrans podnosi� Hosti� tak, aby lud m�g� j� zobaczy�, poczym �ama� j� od razu na 3 cz�ci. Ostatni� z nich wpuszcza� do kielicha, jednak nic nie m�wi�c. Wezwanie „Pok�j Pa�ski niech zawsze b�dzie z wami” i �piew „Baranku Bo�y” by�y pomijane. Po zwyczajnych modlitwach[70] celebrans spo�ywa� Hosti�, m�wi�c „Cia�o Pana naszego, Jezusa Chrystusa niech strze�e duszy mojej na �ycie wieczne”. Nast�pnie celebrans wypija� wino z kielicha, nic nie m�wi�c. Potem mia�a miejsce ablucja kielicha wraz z modlitw� „Co�my ustami przyj�li”, po kt�rej celebrans z asyst� w ciszy udawali si� do zakrystii[71]. Po Liturgii odmawiano Nieszpory i obna�ano o�tarz[72].

6.Konsekwencje dogmatyczne i praktyczne.

W kontek�cie postawionych na wst�pnie niniejszego artyku�u pyta� i po przedstawieniu pochodzenia, charakteru, autorstwa, czasu sprawowania i struktury Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w w rycie bizantyjskim i Mszy Uprzednio Po�wi�conych Dar�w w rycie �aci�skim, uka�emy poni�ej kilka istotnych konsekwencji o wymiarze dogmatycznym i praktycznym, kt�re wy�oni�y si� z podj�cia refleksji teologicznej dokonanej nad t� Liturgi�.

6.1. Konsekracja wina podczas Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w?

Na podstawie obecnie obowi�zuj�cych przepis�w liturgicznych w rycie bizantyjskim, diakon, a je�eli go nie ma, sam kap�an, kt�ry po Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w ma spo�y� dary eucharystyczne, kt�re pozosta�y, nie pije wina z kielicha podczas Komunii �w. duchownych, aby nie z�ama� postu eucharystycznego. Chocia� bowiem w ramach obrz�du Komunii �w. kap�an wpu�ci� cz�steczk� konsekrowanych Postaci do kielicha z niekonsekrowanym winem, przez co wino to zosta�o u�wi�cone, to jednak nie nast�pi�o przeistoczenie tego wina w Krew Pa�sk�, poniewa� nad tym winem nie zosta�y odm�wione s�owa konsekracji[73]. W tym kontek�cie pojawia si� pytanie o sens u�ywania tego� wina w Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w w rycie bizantyjskim. Z kolei w rycie �aci�skim w wyniku reformy Piusa XII z 1955 roku uproszczono obrz�dy Komunii �w. na Mszy Uprzednio Po�wi�conych Dar�w i przy tej okazji zrezygnowano z kielicha z niekonsekrowanym winem, poniewa� s�u�y�o ono jedynie do zapijania spo�ytej Hostii konsekrowanej przez celebransa. Natomiast w rycie bizantyjskim owo niekonsekrowane wino s�u�y obecnie do zapijania Komunii �w. spo�ywanej przez duchownych, a przy Komunii �w. wiernych wino to pozwala zachowa� darom eucharystycznym tak� sam� konsystencj�, jak� maj� one podczas Komunii �w. wiernych na Eucharystii. Dzi�ki temu kap�an udziela Komunii �w. wiernym z �y�eczki w identyczny spos�b jak podczas Eucharystii[74]. Jednak ze wzgl�du na to, i� wino w kielichu nie jest konsekrowane, taki spos�b udzielania Komunii �w. wiernym mo�e prowadzi� do zadawania czysto kazuistycznych pyta� typu: czy mo�na m�wi� o z�amaniu postu eucharystycznego przez wiernego przyst�puj�cego do Komunii �w., je�eli najpierw na jego j�zyk spad�a z �y�eczki kropla niekonsekrowanego wina, a po niej dopiero konsekrowane Postaci? W tym kontek�cie wydaje si�, i� u�ywanie kielicha z niekonsekrowanym winem na Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w w rycie bizantyjskim przynosi pewne korzy�ci, ale stwarza tak�e k�opoty natury tak teologicznej jak i praktycznej. Z drugiej strony pojawia si� pytanie, czy obecno�� kielicha z niekonsekrowanym winem na Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w mia�a na przestrzeni wiek�w to samo znaczenie i zadanie jak dzi�? Dlaczego zar�wno w tradycji bizantyjskiej jak i �aci�skiej u�ywany by� na tej Liturgii kielich z niekonsekrowanym winem? Sk�d w tek�cie Mszy Uprzednio Po�wi�conych Dar�w w rycie �aci�skim u�ywanym do reformy Piusa XII z 1955 roku znalaz�y si� teksty odmawiane podczas Eucharystii i nawi�zuj�ce do sk�adania Ofiary? Chodzi tu zw�aszcza o moment, w kt�rym kap�an pochyla� si� przed darami z�o�onymi na o�tarzu, m�wi�c: „W duchu pokory i z sercem skruszonym, przyjmij nas, Panie. Niech nasza Ofiara tak si� dzisiaj dokona przed Tob�, aby si� Tobie podoba�a”, a nast�pnie odwraca� si� twarz� do ludu, m�wi�c: „M�dlcie si�, bracia, aby moj� i wasz� Ofiar� przyj�� B�g Ojciec wszechmog�cy”[75]. Czy podczas tej Liturgii kap�an sk�ada� Ofiar�? Aby jednak m�wi� o sk�adaniu Ofiary eucharystycznej, podczas Liturgii winna mie� miejsce konsekracja dar�w[76]. Jednak gdyby podczas Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w mia�a miejsce konsekracja dar�w, to czym mia�aby si� r�ni� ta Liturgia od celebracji Eucharystii?

Jest wielce prawdopodobne, i� przyczyn powstania Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w nale�y doszukiwa� si� w czasach pierwszych prze�ladowa� Ko�cio�a, kiedy to chrze�cijanie cz�sto, je�li nie codziennie, przyjmowali Komuni� �w. w domu. W tym celu po niedzielnej Eucharystii zabierali ze sob� Cia�o Pa�skie. Mogli te� zabiera� ze sob� Krew Pa�sk�, ale to by�oby z pewno�ci� bardziej skomplikowane z przyczyn praktycznych. Tertulian (ok. 150 – ok. 220) i Bazyli Wielki (330-379) wspominaj� jedynie o spo�ywaniu Cia�a Pa�skiego w domach prywatnych. Najprawdopodobniej z praktyki Komunii �w. w domu prywatnym, kt�rej udzielali sobie sami wierni, powsta�a p�niej Liturgia Uprzednio Po�wi�conych Dar�w[77]. Jedno z najstarszych i rzetelnych �r�de� dotycz�cych Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w pochodzi z XI w. Jest to list napisany przez nieznanego patriarch� Konstantynopola do niejakiego bpa Paw�a z Kallipolis (miejscowo�� w po�udniowej Italii). Patriarcha pisze, i� w niedziel� podczas Eucharystii przygotowuje si� na Liturgi� Uprzednio Po�wi�conych Dar�w Cia�o Pa�skie, kt�rego nie nas�cza si� jednak Krwi� Pa�sk�. Pisze on, i� nie ma takiej potrzeby, poniewa� Liturgia Uprzednio Po�wi�conych Dar�w dokonuje si� dopiero poprzez po�wi�cenie [konsekracj�] kielicha[78]. Dalej jednak pisze, �e przygotowuj�c Komuni� �w. podczas sprawowania Eucharystii dla pustelnik�w i chorych przebywaj�cych w swoich domach, Cia�o Pa�skie nas�cza si� Krwi� Pa�sk�. Drugim istotnym �wiadectwem jest wypowied� patriarchy Konstantynopola Micha�a II Kurkuasa (1143-1146) zawarta w „Zawiadomieniu dla Cesarza”, w kt�rym napisa� on, i� w niedziele Wielkiego Postu przygotowuje si� na Liturgi� Uprzednio Po�wi�conych Dar�w Cia�o Pa�skie, na kt�re nie wlewa si� ani jednej kropli Krwi Pa�skiej. Tak przechowuje si� Cia�o Pa�skie a� do dnia, kiedy sprawuje si� Liturgi� Uprzednio Po�wi�conych Dar�w. Dopiero podczas tej Liturgii kap�an wpuszcza Cia�o Pa�skie do kielicha i w ten spos�b wino przemienia si� w �wi�t� Krew Pa�sk� i uwa�ane jest za przemienione (признаетсяпрелагающимся)[79]. Powy�sze �wiadectwa s� o tyle wa�ne, i� pochodz� one z Konstantynopola, kt�ry w tamtym czasie stanowi� centrum liturgiczne dla chrze�cija�skiego Wschodu. Podobne im �wiadectwa pochodz� z Edessy z prze�omu VII i VIII w., a tak�e z Rzymu[80]. A zatem by�a to tradycja znana w ca�ym Ko�ciele. Z drugiej jednak strony w �aci�skiej tradycji liturgicznej istniej�ca praktyka konsekracji wina przez zmieszanie zwana consecratio per commixtionem lub consecratio per contactum by�a bardziej zwi�zana z sam� celebracj� Eucharystii ni� ze Msz� Uprzednio Po�wi�conych Dar�w. Poniewa� pilnie strze�ono staro�ytnej praktyki, aby na Eucharystii konsekrowa� tylko jeden kielich z winem (zasada unitas calicis), dlatego przygotowywano te� kilka kielich�w z niekonsekrowanym winem, kt�rych konsekracja dokonywa�a si� przez dolanie do nich odrobiny Krwi Pa�skiej b�d� wpuszczenia cz�steczki Cia�a Pa�skiego. R�wnie� wiele kontrowersji i dyskusji wzbudza�a na Zachodzie modlitwa odmawiana podczas samego zmieszania Postaci na Eucharystii z powodu s�owa consecratio, kt�re zawiera�a[81]. Z kolei w bizantyjskiej tradycji liturgicznej na podstawie powy�szych �wiadectw da si� zauwa�y�, i� istnia�y dwa rodzaje dar�w uprzednio po�wi�conych: pierwszym z nich by�o Cia�o Pa�skie nie nas�czone Krwi� Pa�sk� przeznaczone wy��cznie do sprawowania Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w, natomiast drugim rodzajem by�o Cia�o Pa�skie nas�czone Krwi� Pa�sk� przeznaczone do komunikowania pustelnik�w b�d� chorych. Podczas Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w kap�an wpuszcza� cz�steczk� Cia�a Pa�skiego nie nas�czonego Krwi� Pa�sk� do kielicha z niekonsekrowanym winem, nie wypowiadaj�c s��w konsekracji. Na podstawie istniej�cych �wiadectw po wpuszczeniu Cia�a Pa�skiego do kielicha, kap�an m�wi� tylko: „Zjednoczenie Ducha �wi�tego” lub „B�ogos�awiony B�g nasz, w ka�dym czasie, teraz i zawsze, i na wieki wiek�w”[82]. Jednak od ko�ca XII w. coraz bardziej znana staje si� praktyka nas�czania r�wnie� Krwi� Pa�sk� Cia�a Pa�skiego przeznaczonego do Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w. Przypuszcza si�, i� by�o to zwi�zane z szerokim rozpowszechnieniem udzielania uprzednio po�wi�conych dar�w nie tylko chorym, ale i nawracaj�cym si� z herezji, nowo�e�com podczas �lubu, cesarzom podczas koronacji, wysokim urz�dnikom pa�stwowym w dniu mianowania i wreszcie ludziom, kt�rzy po�cili do wieczora. Jednak�e to nas�czanie Krwi� Pa�sk� Cia�a Pa�skiego mia�o jedynie za zadanie zachowa� odrobin� Krwi Pa�skiej z celebrowanej Eucharystii. Mimo to nadal uwa�ano, �e pierwsze�stwo nale�y si� praktyce zachowywanej w Konstantynopolu, aby nie nas�cza� Krwi� Pa�sk� Cia�a Pa�skiego przeznaczonego do Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w[83]. Na zmian� bowiem teologii i praktyki dotycz�cej konsekracji wina podczas Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w mia�a wp�yw przede wszystkim teologia scholastyczna. Pod wp�ywem tej teologii prawos�awny metropolita kijowski Piotr Mohy�a w Euchologionie[84] z 1646 roku poucza�: Kiedy [kap�an] pije z kielicha albo diakonowi podaje, nic nie m�wi, bo to jest zwyczajne wino, a nie Krew Pa�ska, u�ywane z powod�w wy��cznie ceremonialnych, zamiast p�ukania ust[85]. Z kolei w moskiewskim Liturgikonie[86] z 1676 roku o winie w kielichu napisano, i� u�wi�cone jest ono przez w�o�enie do� cz�steczki [konsekrowanych Postaci], ale nie przeistoczy�o si� (непресущественно) ono w Krew Pa�sk�, poniewa� nie zosta�y nad nim odm�wione s�owa konsekracji jak to ma miejsce na Liturgiach Bazylego Wielkiego i Jana Chryzostoma[87]. Ta nauka obowi�zuje po dzi� dzie� w bizantyjsko-rosyjskiej tradycji liturgicznej.

W wyniku rozbiezno�ci dotycz�cych sposobu podej�cia do kielicha na Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w, istniej� cztery zasadnicze praktyki w bizantyjskiej tradycji liturgicznej. W tradycji bizantyjsko-greckiej praktykuje si� konsekracj� przez zmieszanie (consecratio per commixtionem) i dlatego wino w kielichu traktuje si� jako Krew Pa�sk�[88]. W tradycji bizantyjsko-rosyjskiej wino w kielichu uwa�a si� jedynie za pob�ogos�awione i dlatego spo�ywa si� je bez wypowiadania jaichkolwiek s��w, a duchowny maj�cy spo�y� dary eucharystyczne po Komunii �w. wiernych wcze�niej nie pije wina z kielicha, aby nie z�ama� postu eucharystycznego. W tradycji bizantyjsko-ukrai�skiej duchowni w og�le nie spo�ywaj� wina z kielicha, co wprost wskazuje, i� wina tego nie uwa�a si� za konsekrowane[89]. Natomiast w tradycji bizantyjsko-rumu�skiej wino w kielichu nie jest traktowane jako konsekrowane, ale zdarza si�, i� wszyscy duchowni spo�ywaj� to wino[90]. Taka praktyka zak�ada�aby, i� w tej tradycji spo�ywanie niekonsekrowanego wina nie �amie postu eucharystycznego. Z drugiej strony w tradycji bizantyjsko-rumu�skiej bywa, i� wiernym Komunii �w. udziela si� wy��cznie Cia�a Pa�skiego z pateny (dyskosu).

Na podstawie powy�szej refleksji wynika, i� Liturgia Uprzednio Po�wi�conych Dar�w od strony dogmatycznej i praktycznej z pewno�ci� posiada ni�sz� rang� ni� pe�na celebracja Eucharystii, z drugiej strony natomiast nie jest to zwyczajny obrz�d Komunii �w. udzielanej poza Eucharysti�. A zatem Liturgia Uprzednio Po�wi�conych Dar�w w rycie bizantyjskim to nie s� zwyczajne Nieszpory po��czone z obrz�dem Komunii �w. O specyficznej randze tej Liturgii mo�e �wiadczy� ponadto fakt, i� przepisy liturgiczne zezwalaj� podczas jej sprawowania celebruj�cemu biskupowi udzieli� �wi�ce� diakonatu[91]. Z jednej strony podczas tej Liturgii nie ma konsekracji chleba i wina, z drugiej jednak strony niejasn� pozostaje kwestia konsekracji wina podczas tej Liturgii. Czy nie nale�a�oby zatem wr�ci� do pierwotnej nauki o konsekracji wina per commixtionem podczas Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w, skoro po dzi� dzie� w celu zwi�kszenia ilo�ci wody �wi�conej praktykuje si� mieszanie jej z wod� niepo�wi�con� albo dolewanie po�wi�conego oleju krzy�ma do oleju niepo�wi�conego w celu zwi�kszenia jego ilo�ci[92]? A mo�e w�a�nie konsekracja wina per commixtionem winna stanowi� szczyt i istot� Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w? Czy w celu unikni�cia nadu�y� nauka o konsekracji wina per commixtionem nie powinna by� ograniczona wy��cznie do Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w, kt�r� celebruje biskup lub prezbiter w pe�nych szatach liturgicznych jak do sprawowania Eucharystii? Czy w rycie �aci�skim nie nale�a�oby zatem powr�ci� do praktyki u�ywania kielicha z niekonsekrowanym winem na Mszy Uprzednio Po�wi�conych Dar�w?

6.2.Przyjmowanie ofiar z racji sprawowania Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w.

Podobnie jak w Kodeksie Prawa Kanonicznego obowi�zuj�cym w Ko�ciele �aci�skim Kodeks Kanon�w Ko�cio��w Wschodnich zezwala na przyjmowanie ofiar (stypendium) z racji sprawowania Eucharystii. Ponadto stwierdza, i� wolno tak�e, je�li jest taki prawny zwyczaj, przyj�� tak�e ofiary z racji sprawowania Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w (...)[93]. W kontek�cie istniej�cej praktyki w rycie �aci�skim o przyjmowania mo�liwo�ci ofiar (stypendium) wy��cznie na Eucharysti�, rodzi si� tutaj kilka pyta�[94]. Prawo katolickich Ko�cio��w wschodnich wskazuje bowiem, i� samo przyjmowanie ofiar (stypendi�w) nie tyle zwi�zane jest z sam� Eucharysti�, ile ze og�lnie przyj�tym zwyczajem w Ko�ciele. R�wnie� na Wschodzie zwyczaj przyjmowania ofiar za Eucharysti� na tyle si� rozpowszechni�, �e w wielu regionach zar�wno katoliccy kap�ani rytu bizantyjskiego jak i nawet kap�ani prawos�awni ze wzgl�du na licznie przyj�te ofiary zacz�li sprawowa� Eucharysti� w dni powszednie Wielkiego Postu (od poniedzia�ku do pi�tku), kiedy przepisy liturgiczne zabraniaj� sprawowania Eucharystii[95]. Z drugiej jednak strony prawodawstwo katolickich Ko�cio��w wschodnich pokazuje, �e nie mo�na dopatrzy� si� �adnej istotnej wsp�zale�no�ci pomi�dzy ofiar� (stypendium) a celebracj� Eucharystii i �e prawdopodobnie nie mo�na by zabroni� przyj�� ofiary z racji sprawowania Jutrzni lub Nieszpor�w, lub innego nabo�e�stwa, gdyby istnia� gdzie� taki zwyczaj. Skoro wed�ug wsp�czesnej katolickiej i prawos�awnej nauki teologicznej przyjmuje si�, �e podczas Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w nie ma konsekracji wina, to oznacza, �e owa ofiara (stypendium) jest bardziej zwi�zana ze zwyczajem ni� z sam� konsekracj� dar�w. Owa ofiara na Liturgi� Uprzednio Po�wi�conych Dar�w nie jest nawet �ci�le zwi�zana z przyj�ciem przez kap�ana na tej Liturgii Komunii �w., kt�r� cz�stokro� przyjmuje tylko pod postaci� chleba. Gdyby bowiem przyjmowanie ofiary na Liturgi� Uprzednio Po�wi�conych Dar�w by�o �ci�le zwi�zane z Komuni� �w., w�wczas wschodnie prawodawstwo mog�oby r�wnie� zezwoli� na przyj�cie ofiary za sprawowanie zwyczajnego obrz�du Komunii �w. poza Eucharysti�, w kt�rym kap�an ofiarowa�by przyj�cie Komunii �w. w intencji zgodnej z ofiarodawc�. Na znaczenie zwyczaju Ko�cio�a w tej kwestii wskazuje r�wnie� fakt, i� o ile Kodeks Kanon�w Ko�cio��w Wschodnich dopuszcza mo�liwo�� przyjmowania ofiar (stypendium) na Liturgi� Uprzednio Po�wi�conych Dar�w, o tyle nie czyni tego �aci�ski Kodeks Prawa Kanonicznego w stosunku do Mszy Uprzednio Po�wi�conych Dar�w sprawowanej w Wielki Pi�tek. Czy jednak gdyby powr�cono do pierwotnej nauki o konsekracji wina per commixtionem podczas Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w i zachowano pozwolenie przyjmowania ofiar na t� Liturgi�, to musiano by w rycie �aci�skim przywr�ci� kielich z niekonsekrowanym winem na Mszy Uprzednio Po�wi�conych Dar�w, aby m�c przyj�� za ni� ofiar�?

6.3.Adoracja eucharystyczna podczas Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w.

W duchu teologii bizantyjskiej adoracja dar�w eucharystycznych winna odbywa� si� jedynie w ramach celebracji Eucharystii, poniewa� adoracja poza Eucharysti� rozdziela Ofiar� eucharystyczn� od Komunii �w. Teolog prawos�awny Paul Evdokimov uwa�a� wr�cz, i� taka adoracja przeczy Wniebowst�pieniu, bo ma ona charakter ziemski, a obecno�� Chrystusa jest tutaj niemal fizyczna[96]. W tym kontek�cie jednak nasuwa si� pytanie, jakie znaczenie ma w teologii bizantyjskiej adoracja eucharystyczna podczas Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w? Wydaje si� bowiem, i� adoracja eucharystyczna podczas Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w jest znacznie bardziej uzewn�trzniana i rozbudowana ni� podczas celebracji Eucharystii. Ju� podczas proskomidii je�eli dary uprzednio po�wi�cone przenoszone s� z g��wnego o�tarza na o�tarz boczny (gr. προθεσις, scs. жертвенник), w�wczas przed przeniesieniem kap�an wykonuje pok�on do ziemi[97]. Z kolei podczas Wielkiego Wej�cia, kiedy kap�an przenosi uprzednio po�wi�cone dary, wierni padaj� na twarz tak, �e nie patrz� na kap�ana przenosz�cego dary. Natomiast zaraz po Wielkim Wej�ciu wszyscy wykonuj� 3 pok�ony do ziemi[98]. Z jednej strony chodzi tutaj o oddanie czci darom, kt�re s� uprzednio po�wi�cone w przeciwie�stwie do niekonsekrowanych jeszcze dar�w przenoszonych podczas Wielkiego Wej�cia na Eucharystii. Z drugiej strony w bizantyjskiej tradycji liturgicznej kl�kanie oraz pok�ony do ziemi �ci�le s� zwi�zane z pokut� i postem, a zw�aszcza z Wielkim Postem[99]. St�d trudno jest jednoznacznie odpowiedzie� na pytanie, czy w bizantyjskiej tradycji liturgicznej ta rozbudowana adoracja eucharystyczna na Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w powsta�a najpierw ze wzgl�du na szacunek do dar�w uprzednio po�wi�conych czy te� ze wzgl�du na wielkopostny charakter tej Liturgii.

6.4.Konsekwencje czasu sprawowania Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w.

Liturgia Uprzednio Po�wi�conych Dar�w jest obecnie sprawowana przede wszystkim w �rody i pi�tki Wielkiego Postu, a tak�e w Wielki Poniedzia�ek, Wtorek i �rod�. Skoro jednak Liturgia ta jest zawsze po��czona z celebracj� Nieszpor�w, kt�re w rycie bizantyjskim rozpoczynaj� nast�pny dzie� liturgiczny, to oznacza, i� w istocie Liturgia Uprzednio Po�wi�conych Dar�w jest sprawowana w czwartki i soboty Wielkiego Postu oraz w Wielki Wtorek, �rod� i Czwartek[100]. Natomiast r�wnie� w soboty Wielkiego Postu i w Wielki Czwartek sprawuje si� Eucharysti�[101]. Czy to oznacza, i� w rycie bizantyjskim we wszystkie soboty Wielkiego Postu oraz w Wielki Czwartek wierni maj� mo�liwo�� przyst�pienia do Komunii �w. dwukrotnie, tzn. pierwszy raz podczas Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w, a drugi podczas Eucharystii? Jak to si� jednak ma do bizantyjskiej praktyki i tradycji liturgicznej dozwalaj�cej wiernym przyj�cie Komunii �w. wy��cznie jeden raz w dniu? Czy ponadto rozpocz�cie dnia liturgicznego od Nieszpor�w nie oznacza r�wnie�, i� w Wielki Czwartek dwa razy sprawuje si� Nieszpory tak, �e pierwszy raz sprawuje si� je w Wielk� �rod� razem z Liturgi� Uprzednio Po�wi�conych Dar�w, a drugi raz w Wielki Czwartek razem z Liturgi� �w. Bazylego Wielkiego?[102] Z kolei w rycie �aci�skim, skoro Msza �w. Wieczerzy Pa�skiej sprawowana w Wielki Czwartek wieczorem rozpoczyna �wi�te Triduum Paschalne, to czy nie rozpoczyna ona tym samym kolejnego dnia liturgicznego, czyli Wielkiego Pi�tku? Je�li tak, to mog�oby to oznacza�, i� w Wielki Pi�tek wierni maj� mo�liwo�� przyst�pi� dwukrotnie do Komunii �w.: pierwszy raz na Mszy �w. Wieczerzy Pa�skiej, a drugi raz na Mszy Uprzednio Po�wi�conych Dar�w.

6.5. Problem udzielania Komunii �w. z dar�w uprzednio po�wi�conych podczas Eucharystii w rycie �aci�skim.

Ze wzgl�du na to, i� w �aci�skiej tradycji liturgicznej od XI w. rozpocz�a rozpowszechnia� si� istniej�ca do dzisiaj praktyka dopuszczaj�ca na Komuni� �w. wiernych z dar�w uprzednio konsekrowanych podczas aktualnie sprawowanej Eucharystii, zatar�a si� istota i znaczenie wielkopi�tkowej Mszy Uprzednio Po�wi�conych Dar�w. Z drugiej strony w bizantyjskiej tradycji liturgicznej udzielanie Komunii �w. podczas Eucharystii z dar�w uprzednio po�wi�conych jest nie do pomy�lenia. Dlatego w tej tradycji liturgicznej idea i znaczenie Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w jest bardziej przejrzysta i zrozumia�a ni� na Zachodzie. Jednak r�wnie� na Zachodzie papie� Benedykt XIV w encyklice Certiores effecti z 1742 roku opowiedzia� si� za przyjmowaniem Komunii �w. z dar�w aktualnie sprawowanych. Dopuszcza� on jednak udzielanie Komunii �w. z dar�w uprzednio konsekrowanych podczas aktualnie sprawowanej Eucharystii. Podobne stanowisko zaj�� Pius XII w encyklice Mediator Dei z 1947 roku[103]. Z kolei Sob�r Watyka�ski II w Konstytucji o Liturgii stwierdzi�, i� zaleca si� usilnie �w doskonalszy spos�b uczestniczenia we Mszy �wi�tej, kt�ry polega na tym, �e po Komunii kap�ana wierni przyjmuj� Cia�o Pa�skie z tej samej ofiary[104]. Zastosowanie si� do tego zalecenia z jednej strony by�oby powrotem do pierwotnej praktyki ca�ego Ko�cio�a, a z drugiej strony pozwoli�oby na nowo odkry� wiernym �aci�skiej tradycji liturgicznej sens i znaczenie wielkopi�tkowej Mszy Uprzednio Po�wi�conych Dar�w, kt�ra obecnie znana jest pod nazw� Liturgii ku czci M�ki Pa�skiej.

7.Konkluzja.

W wyniku podj�cia refleksji nad dogmatycznym i praktycznym znaczeniem Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w w niniejszym artykule, wy�oni�y si� problemy, kt�re czekaj� jeszcze na rozwi�zanie. W pierwszym rz�dzie chodzi�oby o sprecyzowanie specyfiki Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w, kt�ra stanowi swego rodzaju pomost pomi�dzy celebracj� Eucharystii a obrz�dem Komunii �w. poza Eucharysti�. Z drugiej strony powstaje pytanie dotycz�ce konsekracji dar�w eucharystycznych, a zw�aszcza mo�liwo�ci konsekracji bez s��w, jedynie przez zmieszanie (consecratio per comixtionem, consecratio per contactum) oraz ewentualnych skutk�w takiej nauki. Natomiast mo�liwo�� przyj�cia ofiary (stypendium) na Liturgi� Uprzednio Po�wi�conych Dar�w w katolickich Ko�cio�ach wschodnich stanowi okazj� do podj�cia rzetelnej refleksji nad bardzo rozpowszechnionym zwyczajem dotycz�cym przyjmowania ofiar na Eucharysti�. Liturgia Uprzednio Po�wi�conych Dar�w ka�e zastanowi� si� r�wnie� nad znaczeniem i r�nymi wymiarami adoracji eucharystycznej oraz nad odmierzaniem czasu liturgicznego. Ponadto Liturgia ta lepiej i g��biej ukazuje sens udzielania Komunii �w. wiernym z dar�w aktualnie konsekrowanych podczas Eucharystii. W tym kontek�cie Liturgia Uprzednio Po�wi�conych Dar�w w rycie bizantyjskim mo�e pom�c na nowo odkry� sens wielkopi�tkowej Mszy Uprzednio Po�wi�conych Dar�w w rycie �aci�skim. Natomiast samo dogmatyczne i praktyczne znaczenie Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w tak na Wschodzie, jak i na Zachodzie, mo�e przyczyni� si� do pog��bienia refleksji zw�aszcza w dziedzinie teologii Eucharystii, teologii ekumenicznej, a tak�e teologii pastoralnej i katechezy.

Summary

Powszechnie przyjmuje si�, �e bizantyjska Liturgia Uprzednio Po�wi�conych Dar�w (the Liturgy of the Presanctified) i �aci�ska Msza Uprzednio Po�wi�conych Dar�w (the Mass of the Presanctified) jest obrz�dem liturgicznym sprawowanym w okre�lone dni powszednie Wielkiego Postu i Wielkiego Tygodnia, podczas kt�rego nie ma konsekracji chleba i wina, ale udziela si� Komunii �w. z dar�w konsekrowanych wcze�niej, podczas Eucharystii. Na podstawie tego opisu mo�na by wyci�gn�� wniosek, �e Liturgia Uprzednio Po�wi�conych Dar�w to po prostu rozbudowany, bardziej uroczysty, obrz�d Komunii �w. Z drugiej jednak strony pojawiaj� si� istotne pytania dotycz�ce dogmatycznego i praktycznego znaczenia tej Liturgii, a powy�sza jej definicja wydaje si� by� nadmiernym uproszczeniem. Dlaczego bowiem w rycie bizantyjskim nabo�e�stwo to nazywa si� Liturgi�, skoro s�owo to zarezerwowane jest tam wy��cznie na okre�lenie Eucharystii? Dlaczego Kodeks Kanon�w Ko�cio��w Wschodnich dopuszcza mo�liwo�� przyjmowania ofiar (offerings) na Liturgi� Uprzednio Po�wi�conych Dar�w tak jak na Boskiej Liturgii (Divine Liturgy), czyli Eucharystii? Podobnie dlaczego w rycie �aci�skim �w obrz�d liturgiczny nazywany jest Msz� Uprzednio Po�wi�conych Dar�w, skoro s�owo Msza oznacza Eucharysti�? Dlaczego Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w zawsze przewodniczy biskup lub prezbiter ubrany w pe�ne szaty liturgiczne tak jak do sprawowania Eucharystii? Czy zatem Liturgia Uprzednio Po�wi�conych Dar�w nie stanowi swoistej formy po�redniej pomi�dzy sprawowaniem Eucharystii, podczas kt�rej dokonuje si� konsekracja chleba i wina a zwyczajnym obrz�dem Komunii �w. udzielanej poza Eucharysti�? Je�li tak, to na czym polega�aby specyfika tej Liturgii?

Po om�wieniu pochodzenia, charakteru, autorstwa, czasu sprawowania oraz struktury Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w w rycie bizantyjskim i Mszy Uprzednio Po�wi�conych Dar�w w rycie �aci�skim zosta�a podj�ta refleksja nad konsekwencjami dogmatycznymi i praktycznymi zwi�zanymi z t� Liturgi�. Najwi�cej miejsca po�wi�cono tutaj zagadnieniu konsekracji wina w kielichu poprzez wpuszczenie do niego Cia�a Pa�skiego (consecratio per commixtionem, consecratio per contactum). O ile bowiem pierwotnie nauczano o konsekracji wina na Liturgii Uprzednio Po�wi�conych Dar�w, o tyle od XVII wieku pod wp�ywem teologii scholastycznej uwa�ano, i� po wpuszczeniu cz�steczki Cia�a Pa�skiego do kielicha z winem, wino to si� u�wi�ca (is blessed),ale si� nie przeistacza w Krew Pa�sk�, poniewa� nie zosta�y nad nim odm�wione s�owa konsekracji. Podj�to te� zagadnienie dotycz�ce mo�liwo�ci przyjmowania ofiar (offerings) na Liturgi� Uprzednio Po�wi�conych Dar�w w kontek�cie rozpowszechnionego w ca�ym Ko�ciele zwyczaju przyjmowania ofiar na Eucharysti�. Nast�pnie wskazano na �r�d�a rozwini�cia si� adoracji eucharystycznej podczas tej Liturgii oraz na konsekwencje czasu sprawowania tej Liturgii. Na ko�cu poruszono r�wnie� problem udzielania Komunii �w. z dar�w uprzednio konsekrowanych podczas Eucharystii w rycie �aci�skim, kt�ry stoi na przeszkodzie w lepszym i g��bszym zrozumieniu celu i zadania wielkopi�tkowej Mszy Uprzednio Po�wi�conych Dar�w w rycie �aci�skim.