Uwaga! Ten tekst został opublikowany w: „Przegląd Powszechny” 3/1051:2009 s.24-34.

Marek Blaza SJ

Katolicy i prawosławni na Ukrainie

Ukraina z punktu widzenia położenia geograficznego znajduje się na styku cywilizacji łacińskiego Zachodu i bizantyjskiego Wschodu. Chrześcijaństwo tradycji bizantyjskiej jest zdominowane na Ukrainie przez prawosławie, które od uzyskania przez ten kraj niepodległości w 1991 roku boryka się z wewnętrznymi podziałami. Oprócz prawosławia tradycję bizantyjską w tym kraju reprezentuje także mniejszościowy Kościół greckokatolicki, który związany jest zwłaszcza z zachodnią częścią Ukrainy. Wreszcie na Ukrainie działa także Kościół rzymskokatolicki, który utożsamiany jest tam raczej z ludnością nieukraińską, zwłaszcza z Polakami, a na Rusi Zakarpackiej[1], ze Słowakami czy Węgrami.

Kościoły tradycji bizantyjskiej, tak prawosławne, jak i greckokatolickie na Ukrainie uważają się za spadkobierców chrztu księcia Włodzimierza, który przyjął chrześcijaństwo w 988 roku z Konstantynopola. Spośród tych Kościołów wyróżnia się jednak Ukraiński Kościół Prawosławny, podlegający pod patriarchat moskiewski, ponieważ to on uważa się za jedynego prawowitego spadkobiercę chrztu Włodzimierza na Ukrainie[2], traktując tym samym inne Kościoły tradycji bizantyjskiej w tym kraju za schizmatyckie.

Podzielone prawosławie na Ukrainie

Chociaż Ruś Kijowska stanowi kolebkę chrześcijańtswa dla trzech krajów (Białorusi, Rosji i Ukrainy), to jednak sam Kijów nie doczekał się wyniesienia do rangi patriarchatu ani przez Konstantynopol, ani przez Moskwę. Od początku swego istnienia, czyli od 1039 roku[3], prawosławna metropolia kijowska znajdowała się w strukturach patriarchatu Konstantynopola i zajmowała jedno z ostatnich miejsc wśród stolic biskupich. I tak, w XIII w. była dopiero na 61 miejscu, a za panowania cesarza Andronika Paleologa (1306-1328) zajmowała dopiero 77 miejsce. Bizancjum obawiało się bowiem, iż metropolia kijowska będzie dążyła do uniezależnienia się od Konstantynopolaidlatego zaczęło coraz bardziej popierać daleką Moskwę, główne miasto północno-wschodniej części Rusi, która doświadczyła jarzma mongolskiego[4]. Z biegiem czasu pozycja Moskwy na tyle się umocniła, iż stolica ta wywalczyła sobie autokefalię[5] w 1448 roku, a następnie rangę patriarchatu w 1589 roku[6].

Z drugiej strony w tamtym czasie patriarchatowi moskiewskiemu nadal nie podlegała prawosławna metropolia kijowska, z której przecież od strony historycznej patriarchat ten się faktycznie wywodzi. Dlatego też, korzystając z osłabienia politycznego Rzeczypospolitej, w 1685 roku patriarchat moskiewski włączył pod swoją jurysdykcję metropolię kijowską poprzez akt przyłączenia (vossojedinienije). Metropolita kijowski Gedeon Czetwertyński złożył oficjalną przysięgę wierności patriarsze moskiewskiemu, a w 1686 roku patriarcha Konstantynopola Dionizy pod przymusem zrzekł się praw do metropolii kijowskiej, przekazując ją oficjalnie patriarchatowi moskiewskiemu[7].

Próba usamodzielnienia się metropolii kijowskiej od Moskwy została dokonana po raz pierwszy dopiero w 1919 roku, kiedy to grupa religijnych działaczy ukraińskich (duchownych i świeckich) ogłosiła autokefalię ukraińskiego Kościoła prawosławnego. Dwa lata później odbył się Sobór Autokefalicznego Kościoła Ukrainy, który jednak był pod silnymi wpływami probolszewickiego ruchu odnowicielskiego rosyjskiego prawosławia[8]. Co więcej, odnowicielski Rosyjski Kościół Prawosławny na soborze w 1923 roku uznał autokefalię Ukraińskiego Kościoła Prawosławnego. Trudno byłoby nie zauważyć, iż akt ten miał charakter przede wszystkim polityczny. Chodziło bowiem o wykorzystanie struktur Kościoła prawosławnego w celu umocnienia władzy radzieckiej. Jednak w drugiej połowie lat dwudziestych na terytorium radzieckiej Ukrainy działało już pięć, zwalczających się między sobą Kościołów autokefalicznych. Kres tym podziałom położył terror stalinowski i decyzja Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego, który zlikwidował autokefalię Kościoła prawosławnego na terytorium radzieckiej Ukrainy[9].

Po raz kolejny idea autokefalii prawosławia ukraińskiego pojawiła się w okresie II wojny światowej. W 1941 roku metropolita warszawski Dionizy (Waledyński), okazujący lojalność władzom Generalnego Gubernatorstwa, mianował biskupa Polikarpa (Sikorskiego) arcybiskupem Ukraińskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego (UAKP). W 1942 roku jego nominacja została zatwierdzona przez niemieckie władze okupacyjne, a on sam aktywnie współpracował z tymiż władzami. W tym też roku patriarchat moskiewski za dokonanie schizmy usunął Polikarpa ze stanu duchownego i zakonnego[10].

Trzecia próba stworzenia autokefalii dla Ukraińskiego Kościoła Prawosławnego miała miejsce w Kanadzie i Stanach Zjednoczonych, gdzie po II wojnie światowej na stałe osiadła liczna grupa Ukraińców, w tym także znaczna część hierarchów UAKP z terytoriów wyzwolonych z okupacji niemieckiej. Ów UAKP powstał jako określona struktura w 1971 roku, a na jego czele stanął metropolita Mstysław (Skrypnyk), bratanek Symona Petlury. Z kolei na terytorium Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej w 1989 roku biskup Iwan (Bodnarczuk) wystąpił z patriarchatu moskiewskiego i przystąpił do UAKP. Rok później odbył się sobór UAKP, który ogłosił niekanoniczność przyłącznia metropolii kijowskiej do patriarchatu moskiewskiego w 1686 roku oraz wybrał swojego patriarchę, którym został 93-letni metropolita Mstysław. Wnet nowo wybrany patriarcha przybył na Ukrainę i tam od razu popadł w konflikt z miejscowymi hierarchami UAKP. W ten sposób UAKP rozpadła się na kilka zwalczających się ugrupowań[11]. Obecnie na Ukrainie można wyliczyć pięć prawosławnych Kościołów autokefalicznych:

1.Autonomiczną Wspólnotę Prawosławną, na czele której stoi metropolita Piotr (Petrus’),

2.Ukraiński Autokefaliczny Kościół Prawosławny, zwierzchnikiem którego jest metropolita Metody (Kudrjakov),

3.Ukraiński Autokefaliczny Kościół Prawosławny (Odnowicielski), któremu przewodzi arcybiskup Ihor (Isiczenko),

4.Ukraiński Apostolski Kościół Prawosławny, na czele którego stoi arcybiskup Łukasz (Narolskij),

5.Ukraiński Autokefaliczny Kanoniczny Kościół Prawosławny, którego zwierzchnikiem jest patriarcha Mojsej (Kulyk)[12].

Innym znaczącym i bardziej jeszcze dotkliwym podziałem ukraińskiego prawosławia było powstanie Ukraińskiego Kościoła Prawosławnego patriarchatu kijowskiego (UKPPK). Powstanie tej struktury kościelnej związane jest z uzyskaniem niepodległości przez Ukrainę. Jeszcze przed jej uzyskaniem, w 1990 roku Rosyjski Kościół Prawosławny postanowił udzielić autonomii Ukraińskiemu Kościołowi Prawosławnemu, który odtąd sam może tworzyć nowe diecezje, mianować biskupów, a także wybierać swego zwierzchnika[13]. Jednak w 1991 roku sobór Ukraińskiego Kościoła Prawosławnego przyjął postanowienie o nadaniu sobie autokefalii i zwrócił się w tej sprawie do patriarchatu moskiewskiego, który zdecydowanie się temu sprzeciwił. Gdyby bowiem patriarchat moskiewski zgodził się na autokefalię Ukraińskiego Kościoła Prawosławnego, wówczas straciłby większość parafii oraz prawo do sukcesji po spuściźnie Rusi Kijowskiej, czyli autorytet wśród prawosławnych Słowian.

Jednak ówczesny metropolita kijowski i całej Ukrainy, Filaret (Denysenko) nie dał za wygraną. W 1992 roku po raz drugi wystosował pismo do Moskwy w prawie nadania autokefalii Ukraińskiemu Kościołowi Prawosławnemu. Z drugiej strony część biskupów tym razem nie poparła petycji metropolity Filareta. W związku z tym Filaret zaczął stosować sankcje wobec tych hierarchów, a w odpowiedzi na to Moskwa dała im prawo do wypowiedzenia posłuszeństwa metropolicie kijowskiemu. Natomiast na zwołanym synodzie Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego tylko czterech biskupów (w tym Filaret) głosowało za autokefalią, a samemu Filaretowi zaproponował rezygnację z pełnionej funkcji metropolity kijowskiego. Najpierw sam zainteresowany zgodził się, jednak niedługo potem zmienił zdanie.

Dnia 27 maja 1992 roku, obradujący w Chrakowie Sobór Ukraińskiego Kościoła Prawosławnego zdjął z urzędu metropolitę kiljowskiego Filareta i mianował na jego miejsce dotychczasowego metropolitę rostowskiego i nowoczerkaskiego Wołodymyra (Sabodana). Natomiast władze państwowe, wspierające Filareta ogłosiły, iż sobór ten był nielegalny. Jednak Rosyjski Kościół Prawosławny zatwierdził postanowienia soboru charkowskiego, jednocześnie usuwając Filareta ze stanu duchownego[14].

Z kolei sam Filaret wraz ze swoimi zwolennikami najpierw starał się zbliżyć do innych ukraińskich, autokefalicznych wspólnot prawosławnych, o których już wyżej była mowa. Jednak ta próba zbliżenia nie doprowadziła do zjednoczenia obydwu tych nurtów prawosławia. O ile bowiem UAKP był bardziej związany z obozem nacjonalistyczno-emigracyjnym, o tyle Filaret miał powiązania z nomenklaturą komunistyczną. Jedną z najważniejszych prób zjednoczeniowych było ustanowienie jednego patriarchy autokefalicznego. Kadydatem, który miałby wszystkich zadowolić, był właśnie Filaret, który w 1995 roku został wybrany i intronizowany na patriarchę kijowskiego i całej Ukrainy. Niestety, jego intronizacja przyczyniła się nawet do podziału w samym UKPPK.

Również patriarcha Konstantynopola Bartłomiej I odmówił uznania autokefalii Ukraińskiemu Kościołowi Prawosławnemu, mimo zabiegów najwyższych władz państwowych Ukrainy. Patriarcha Bartłomiej, odwołując się do wspólnego stanowiska zwierzchników autokefalicznych Kościołów prawosławnych z 1992 roku, stwierdził, iż należy przeciwstawiać się dążeniom do wykorzystywania Kościołów prawosławnych w celach politycznych[15]. To stanowisko potwierdził także sobór Ukraińskiego Kościoła Prawosławnego, pozostający w jedności z patriarchatem moskiewskim.

Natomiast od 1994 roku stosunnki między władzą państwową Ukrainy a UKPPK uległy znacznemu ochłodzeniu. UKPPK nie stanowił bowiem znaczącej siły w państwie, a ubiegający się o fotel prezydencki Leonid Krawczuk i Leonid Kuczma zabiegali raczej o elektorat najpotężniejszego Kościoła prawosławnego, czyli Ukraińskiego Kościoła Prawosławnego, wiernego patriarchatowi moskiewskiemu[16]. Ten bowiem Kościół, pomimo wszystkich dokonujących się podziałów w prawosławiu ukraińskim, jest nie tylko największy, ale także jedyny kanoniczny, czyli uznawany przez cały prawosławny świat.

Najmniej doświadczona podziałami prawosławia zdaje się być na Ukrainie Ruś Zakarpacka, obwód czerniowiecki i Półwysep Krymski. Prawosławie na Rusi Zakarpackiej, będące po I wojnie światowej częścią Czechosłowacji, od 1925 roku oficjalnie należało do patriarchatu serbskiego, a po II wojnie światowej zostało włączone do patriarchatu moskiewskiego[17]. Natomiast obwód czerniowiecki przed II wojną światową znajdował się w granicach Rumunii i stąd był podporządkowany tamtejszemu Kościołowi prawosławnemu aż do przyłączenia Północnej Bukowiny do Związku Radzieckiego w 1940 roku. Z kolei Krym, cieszący się autonomią w ramach Państwa Ukraińskiego, w znacznej mierze zamieszkany jest przez ludność nieukraińską (Rosjan, Tatarów).

Kościół greckokatolicki

Współczesny Kościół greckokatolicki na Ukrainie jest spadkobiercą dwóch różnych unii zawartych przez część hierarchii i wiernych Kościoła prawosławnego ze Stolicą Apostolską: najpierw Unii Brzeskiej (1596), a następnie Unii Użhorodzkiej (1646) oraz będących jej kontynuacją Unii Mukaczewskiej (1664) i Unii Maramorskiej (1713). Większość grekokatolików na Ukrainie, zorganizowana jest w strukturę kościelną, która oficjalnie nazywa się Ukraiński Kościół Greckokatolicki (UKGK). Są to spadkobiercy Unii Brzeskiej, w ramach której część prawosławnej metropolii kijowskiej przyjęła unię z Rzymem[18]. W Kijowie znajduje się siedziba zwierzchnika tego Kościoła, który jednocześnie posiada tytuł arcybiskupa większego UKGK i metropolity kijowsko-halickiego.

W I Rzeczypospolitej Kościół unicki rozwijał się dynamicznie, tak że w XVIII wieku aż dwie trzecie mieszkańców zachodniej Ukrainy było grekokatolikami. Natomiast po Kongresie Wiedeńskim (1815), w 1839 roku car Mikołaj I zlikwidował unię na terytorium Rosji, pozastawiając jedynie diecezję chełmską, która znajdowała się na terytorium Królestwa Polskiego. Jednak i ta diecezja uległa likwidacji w 1875 roku. UKGK przetrwał w Galicji, która od 1772 roku znajdowała się pod panowaniem austriackim. Po I wojnie światowej UKGK rozwijał się jedynie na zachodniej Ukrainie, która leżała w granicach II Rzeczypospolitej. Natomiast po przyłączeniu Galicji Wschodniej do Związku Radzieckiego w 1944 roku, rozpoczęły się prześladowania tak duchowieństwa, jak i wiernych UKGK. W 1946 roku odbył się tzw. pseudosobór, który oficjalnie wypowiedział unię UKGK ze Stolicą Apostolską i dokonał aktu przyłączenia (vossojedinienija) do Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego. Przeciwnicy tego pseudosoboru zostali aresztowani, na czele ze zwierzchnikiem UKGK, metropolitą Josyfem Slipyjem, który został zesłany na Syberię.

W 1963 roku Josyf Slipyj został zwolniony i za zgodą władz radzieckich udał się na emigrację do Rzymu. W tym też roku Slipyj otrzymał tytuł arcybiskupa większego Lwowa obrządku bizantyjsko-ukraińskiego, a dwa lata później został kardynałem. Jednak na terytorium Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej UKGK działał jedynie w podziemiu i doświadczał licznych prześladowań.

Od 1989 roku UKGK znów zaczął legalnie działać na zachodniej Ukrainie, co doprowadziło wprost do konfliktu z Ukraińskim Kościołem Prawosławnym, podległym patriarchatowi moskiewskiemu. Strona prawosławna zarzuciła grekokatolikom prozelityzm i bezprawne przywłaszczanie świątyń. Obecnie przyjmuje się, iż UKGK na Ukrainie liczy ponad 5 milionów wiernych[19]. Natomiast sama metropolia kijowsko-halicka składa się z 9 diecezji (eparchii) i 3 egzarchatów[20]. Zwierzchnikiem UKGK jest obecnie arcybiskup większy, metropolita kijowsko-halicki, kard. Lubomyr Huzar. Sam UKGK stara się obecnie o status patriarchatu[21].

Greckokatolicka diecezja mukaczewska na Rusi Zakarpackiej jest spadkobiercą Unii Użhorodzkiej z 1646 roku, a także następujących później Unii Mukaczewskiej (1664) i Unii Maramorskiej (1713). Po zawarciu tych unii z Rzymem Kościół prawosławny na tym terenie przestał właściwie istnieć na wiele lat. W 1771 roku została utworzona greckokatolicka diecezja mukaczewska, która została włączona do łacińskiej metropolii Esztergom (Ostrzyhom), stolicy biskupiej prymasów Węgier.

Po I wojnie światowej Ruś Zakarpacka weszła w skład Czechosłowacji. Odtąd na terytorium tego państwa istniały dwie diecezje greckokatolickie: mukaczewska i preszowska. Po II wojnie światowej Ruś Zakarpacka, a wraz z nią diecezja mukaczewska, została włączona do Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, podczas gdy diecezja preszowska pozostała w granicach Czechosłowacji. W 1949 roku greckokatolicka diecezja mukaczewska została wcielona do Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego, a stawiający temu opór byli okrutnie prześladowani. Dopiero w 1991 roku duchowieństwo greckokatolickie diecezji mukaczewskiej wyszło z podziemia i rozpoczęła się oficjalna działalność tego Koscioła na Rusi Zakarpackiej.

Diecezja mukaczewska nie należy do UKGK, ale jest bezpośrednio podporządkowana Stolicy Apostolskiej. Wynika to z odrębności kulturowych i historycznych. Grekokatolicy na Zakarpaciu nie zawsze utożsamiają się z narodowością ukraińską. Wielu z nich uważa się za odrębny naród Rusinów (Rutenów), a ponadto część z grekokatolików na Zakarpaciu to Węgrzy i Rumuni. Z drugiej strony obecnie greckokatolicka diecezja mukaczewska współpracuje aktywnie na wielu płaszczyznach z UKGK[22]. Od 2003 roku administratorem apostolskim tej diecezji jest biskup Milan Šašik CM, a jego siedzibą jest miasto Użhorod.

Kościół rzymskokatolicki

Świadectwa obecności misjonarzy Kościoła zachodniego na Rusi Kijowskiej pochodzą już z X wieku. Na zaproszenie księżnej Olgi do Kijowa przybył biskup Adalbert od św. Maksymina. Jednak jego misja zakończyła się niepowodzieniem – wrócił on do Niemiec, gdzie został biskupem Magdeburga[23]. Na podstawie świadectwa z 1021 roku książę Jarosław Mądry zwrócił się do papieża Benedykta VIII z prośbą o przysłanie na Ruś biskupa z Rzymu. Prośba ta miała wskazywać na tendencję uniezależnienia Rusi Kijowskiej od patriarchy Konstantynopola[24]. Po wzajemnym wyklęciu się patriarchy Konstantynopola Michała Cerulariusza i kard. Humberta (1054) nadal utrzymywała się jedność eklezjalna między Rzymem a Kościołem na Rusi. Dopiero pod koniec XII w. pod wpływem duchownych przybywających z Konstantynopola, na Rusi zaczęła wzrastać świadomość podziału, jaki zaistniał już wcześniej między Kościołem greckim i łacińskim. Dzieła dokończył zbrojny atak Niemców na Ruś Nowogrodzką w latach siedemdziesiątych XII w[25]. Z drugiej strony w 1253 roku papież Innocenty IV przez swojego legata przekazał koronę królewską księciowi Danielowi Halickiemu[26].

Już w średniowieczu na terytorium dzisiejszej Ukrainy tworzyły się rzymskokatolickie struktury kościelne, które jednak w dużej mierze były traktowane jako element obcy kulturowo na tle panującego Kościoła prawosławnego. Pomimo zmian granic państwowych Kościół rzymskokatolicki na zachodniej i centralnej Ukrainie nadal kojarzony jest z narodowością polską, a na Rusi Zakarpackiej z narodowością węgierską i słowacką.

Po czasie prześladowań w czasach komunistycznych Kościół rzymskokatolicki na Ukrainie rozpoczął odbudowywać swoje struktury. Obecnie Kościół rzymskokatolicki zorganizowany jest w siedem diecezji[27]. Metropolitą lwowskim obrządku łacińskiego jest od 2008 roku abp Mieczysław Mokrzycki. Natomiast członkami tego Kościoła, oprócz narodów tradycyjnie związanych z tym Kościołem, stają się obecnie także Ukraińcy i Rosjanie. Również nabożeństwa w Kościele rzymskokatolickim coraz częściej sprawowane są po ukraińsku i po rosyjsku, choć w niektórych regionach wierni niechętnie patrzą na zmianę języka używanego w liturgii. Zwłaszcza chodzi tutaj o tych wiernych, którzy przyznają się do polskich korzeni.

O ile chrześcijaństwo tradycji bizantyjskiej na Ukrainie, tak w wydaniu prawosławnym, jak i greckokatolickim jest ściśle związne z tradycją i kulturą ukraińską, o tyle Kościół rzymskokatolicki na Ukrainie jest typowym Kościołem działającym w diasporze. A ze względu nawet na tak prozaiczną rzecz, jak używanie w liturgii kalendarza gregoriańskiego, będzie nadal traktowany jako przedstawiciel kultury zachodniej. Co więcej, Kościół rzymskokatolicki jest Kościołem mniejszościowym nawet w porównaniu z UKGK.

Ukraina jest zatem krajem, w którym dominuje chrześcijaństwo tradycji bizantyjskiej. W tej tradycji obecne są jednak nie tylko wpływy Moskwy, ale także Konstantynopola i Rzymu. Z pewnością podziały obecne w prawosławiu ukraińskim, jak również istnienie Kościoła greckokatolickiego i jego łączenie elementów wschodnich z zachodnimi, wskazuje na to, iż prawosławni i katolicy na Ukrainie intensywnie poszukują swojego miejsca, roli i znaczenia tak w świecie prawosławnym, jak i w ramach Kościoła katolickiego. Należy jedynie żywić nadzieję, iż te poszukiwania swego miejsca zakończą się pomyślnie.

Creation date : 2013.06.17 • 23:21
Last update : 2013.06.17 • 23:21
Category : Historia
Page read 7125 times

 Print preview      Print the page