Sentence to think about :  
Zaparcie si swojej woli naley ceni wyej ni wskrzeszanie umarych.
   w. Ignacy Loyola

Naboestwa bizantyjskie

Liturgie odbywaj si w kaplicy domowej Kolegium OO.Jezuitw, ul. Rakowiecka 61. Wejcie od ul. w. Andrzeja Boboli.


Materiay do wykadw
Sakramentologia w Collegium Bobolanum Teologia ekumeniczna w Collegium Bobolanum Wykady na Ukraiskim Uniwersytecie Katolickim we Lwowie Wyk�ady na Ukrai�skim Uniwersytecie Katolickim we Lwowie Wyk�ady w Kolegium Filozoficzno-Teologicznym Polskiej Prowincji Dominikan�w

Preferencje

 Count of members 161 members


Users online

( nobody )

Licznik

   visitors

   visitors online


O sakramentach - Epikleza eucharystyczna na Wschodzie i Zachodzie

Niniejszy artyku ukaza si w "Studia Bobolanum" 2:2005 s.131-157.

Marek Blaza SJ

Epikleza w Eucharystii

na Wschodzie i Zachodzie

Od pierwszej poowy XIV w. kwestia momentu przemiany darw eucharystycznych, a w tym zwaszcza miejsca i znaczenia epiklezy[1], staa si jednym z najwaniejszych zagadnie poruszanych w polemikach midzy teologami katolickimi i prawosawnymi. Spr ten doprowadzi do przeciwstawiania sobie w sposb ekskluzywny dwch rnych momentw przemiany darw eucharystycznych. Od XII w. na Zachodzie zaczto podkrela walor konsekracyjny sw ustanowienia (verba institutionis) wypowiadanych przez kapana in persona Christi. Natomiast od XIV wieku w teologii bizantyjskiej, nie bez wpywu teologii scholastycznej, pojawio si przekonanie, i epikleza odmawiana po sowach ustanowienia stanowi moment konsekracji. Nauka ta rozpowszechnia si take wrd prawosawnych Sowian w XVII wieku[2].

Takie ekluzywistyczne podejcie do tego problemu nie dawao adnych szans na porozumienie[3]. w ekskluzywizm w sposb wyrany objawi si podczas prby zjednoczeniowej obydwu Kociow na Soborze Ferraro-Florenckim (1438-1439), gdzie spr na temat epiklezy eucharystycznej nie doczeka si rozwizania[4]. Co wicej, po wielowiekowych sporach, wydaje si, i samo to zagadnienie byo stawiane w niewaciwy sposb.

Pewnego przeomu w tej kwestii dokonali teologowie uczestniczcy w oficjalnym dialogu katolicko-prawosawnym w latach osiemdziesitych XX wieku. Dla uczestnikw dialogu sam moment konsekracji darw eucharystycznych nie stanowi ju przedmiotu polemiki, a samo pojcie epiklezy rwnie zostao na nowo odczytane. O tym przeomie wiadczy przede wszystkim midzynarodowy dokument z Monachium pt. Misterium Kocioa i Eucharystii w wietle tajemnicy Trjcy witej z 1982 roku[5], gdzie pojcie epiklezy starano si uj caociowo i syntetycznie, bez polemiki i dyskusji dotyczcej momentu kosekracji[6]. Najpierw autorzy tego dokumentu wskazali, i ewangelici opisujc Ostatni Wieczerz nie wspominaj o dziaaniu Ducha. By On jednak zespolony bardziej ni kiedykolwiek z Synem wcielonym dla spenienia dziea Ojca[7]. A zatem skoro Duch wity nieustannie i nieodcznie towarzyszy Jezusowi w Jego misji na ziemi, to nic nie powinno sta na przeszkodzie, aby wierzy, i Duch by obecny wraz z Jezusem podczas Ostatniej Wieczerzy[8]. Dalej teologowie obydwu tradycji stwierdzili, i Eucharystia buduje Koi w tym sensie, e przez ni Duch Chrystusa zmartwychwstaego przetwarza (faonne) Koci w Ciao Chrystusa[9].

Αutorzy dokumentu z Monachium starali si take bardziej sprecyzowa pojcie i natur epiklezy eucharystycznej, stwierdzajc, i misterium eucharystyczne dokonuje si w modlitwie, ktra czy w jedno sowa, przez ktre Sowo wcielone ustanowio ten sakrament oraz epiklez, w ktrej Koci pobudzany przez wiar baga Ojca, przez Syna, o zesanie Ducha, aby w jedynej ofierze Syna wcielonego wszystko dopenio si w jednoci[10]. Jednak nieco wczeniej w tyme teologowie obydwu Kociow wsplnie wypracowali w kwestii epiklezy eucharystycznej uzgodnienie, ktre wywoao odmienne reakcje wrd samych uczestnikw dialogu: Duch przemienia wite dary w Ciao i Krew Chrystusa (metabolè), aby dokona si wzrost Ciaa, ktrym jest Koci. W tym znaczeniu caa celebracja jest epiklez, ktra staje si bardziej wyrana w pewnych momentach. Koci jest ustawicznie w stanie epiklezy[11]. Sformuowanie to jest wielkim ukonem uczynionym w stron teologii wschodniej, poniewa myl ta podkrela doniose znaczenie epiklezy, nie odwouje si do katolickiej nauki o transsubstancjacji i cile zwizanych z ni sw ustanowienia, ktre s tak wane w tradycji katolickiej. Z drugiej strony powysze stwierdzenie nie prbuje okreli samego momentu konsekracji.

Rwnie w ramach lokalnego dialogu w USA, teologowie obydwu Kociow odpowiadajc na ekumeniczny dokument z Limy z 1982 roku pt. Chrzest, Eucharystia i Posugiwanie w swoim wsplnym stanowisku z 1984 roku podkrelili, i akcent poonony na epikletyczn natur caej celebracji eucharystycznej moe pomc przezwyciy kontrowersje dotyczce momentu konsekracji[12]. Z kolei autorzy dokumentu z Monachium podkrelili ponadto, i w Eucharystii (...) epikleza nie jest jedynie inwokacj suc sakramentalnej przemianie chleba i wina. Jest take prob o peny skutek komunii wszystkich w misterium objawionym przez Syna[13]. To sformuowanie w duej mierze wskazuje na epiklez komunijn, umieszczan po sowach ustanowienia.

Dlatego te w kontekcie powyszych sformuowa wyjtych z dialogu katolicko-prawosawnego w niniejszym artykule zostan przedstawione oraz poddane analizie poszczeglne poszczeglne modlitwy epiklezy w ramach celebracji Eucharystii, zwaszcza w tradycji aciskiej i bizantyjskiej. Najwicej jednak miejsca zostanie powicone epiklezie konsekracyjnej i komunijnej. Z kolei na kocu zostan zebrane wnioski z przeprowadzonych bada.

1. Epikleza w ramach obrzdw wstpnych (ritus initiales)

Ju na pocztku teje refleksji naley zaznaczy, i zarwno na Wschodzie, jak i Zachodzie w celebracji Eucharystii modlitwy epiklezy wystpuj nie tylko w samej modlitwie eucharystycznej, ale take przed ni i po niej[14]. W tradycji bizantyjskiej tego typu modlitw mona wyrni wicej ni w tradycji aciskiej. Pierwsz z nich jest bizantyjska modlitwa Krlu niebieski wzywajca Ducha witego tu przed rozpoczciem Eucharystii w ramach obrzdw wstpnych (ritus initiales): Przyjd i zamieszkaj w nas i oczy nas od wszelkiej zmazy i zbaw, o dobry, dusze nasze[15]. Nastpn jest dialog gwnego celebransa z diakonem, gdzie charakter epikletyczny zdaj si mie sowa skierowane do diakona: Niech Pan kieruje twoje kroki ku wszelkiemu dobremu dzieu[16]. Ta modlitwa ma pomc diakonowi w dobrym spenianiu swojej suby podczas Eucharystii.

Z kolei w tradycji ormiaskiej pierwsza modlitwa epiklezy pojawia si pod koniec przygotowania darw, czyli tu przed rozpoczciem Eucharystii. Kapan czyni wwczas znak krzya nad ubranym kielichem z winem, mwic: Duch wity zstpi na ciebie i moc Najwyszego niech ci okryje (por. k 1,35a)[17]. Natomiast w tradycji aciskiej wydaje si, i jako epikleza w ramach obrzdw wstpnych (ritus initiales) we Mszy w. mogaby by uznana kolekta, zawierajca anaklez (wezwanie Boga), anamez, prob i konkluzj[18].

2. Epikleza skrypturystyczna

W ramach celebracji Eucharystii epikleza skrypturystyczna[19] cile zwizana jest z proklamacj Ewangelii i dlatego epikleza ta jest wsplnym dziedzictwem Kocioa, zarwno wschodniego jak i zachodniego. To dziki Duchowi witemu Sowo Boe jest ywe, dynamiczne i realnie dziaa. T tez potwierdza zwaszcza staroytna struktura Eucharystii, gdzie celebracja rozpoczynaa si od razu od czyta biblijnych[20]. w porzdek podkrela prymat Boego dziaania przed ludzkim. Porzdek ten zachowa si jeszcze po dzi dzie w liturgii mozarabskiej, gdzie Msza w. rozpoczyna si od praelegendum, na ktry skada si krtki piew i cicha modlitwa celebransa. Potem od razu rozpoczyna si czytanie Sowa Boego[21]. Std te po Soborze Watykaskim II dokonano redukcji obrzdw wstpnych we Mszy w. Jednak niektrzy chcieliby dokona jeszcze bardziej radykalnej redukcji tej czci Mszy w., umiejscawiajc na przykad akt pokuty po czytaniach. Byoby to zgodne z duchem Konstytucji o Liturgii Sacrosanctum Concilium Soboru Watykskiego II, gdzie mowa jest o tym, i Pismo wite ma doniose znaczenie (maximum momentum) w sprawowaniu liturgii (KL 24)[22].

Epikleza skrypturystyczna zarwno na Wschodzie jak i Zachodzie ma miejsce podczas aklamacji przed Ewangeli, ktr zwykle jest piew Alleluja (z wyjtkiem Wielkiego Postu w tradycji aciskiej i Wielkiej Soboty w tradycji bizantyjskiej). Modlitwa ta odmawiana jest przez gwnego celebransa po cichu. Natomiast, jeli Ewangeli proklamuje prezbiter podczas liturgii pontyfikalnej lub diakon podczas kadej Mszy w., wwczas w tradycji zachodniej gwny celebrans odmawia jedynie modlitw nad majcym czyta tekst Ewangelii[23]. Z kolei na Wschodzie, gdy Ewangeli ma proklamowa diakon, wwczas najpierw kapani odmawiaj po cichu modlitw, a nastpnie gwny celebrans odmawia inn modlitw nad diakonem[24].

W tradycji bizantyjskiej przed czytaniem Ewangelii celebransi modl si po cichu: Rozjanij w naszych sercach. Wadco miujcy czowieka czyste wiato Twego Boskiego poznania i otwrz oczy naszego umysu, abymy rozwayli Twoje [sowa] przepowiadane w Ewangelii[25]. Zaszczep w nas boja Twoich bogosawionych przykaza, abymy pokonawszy cielesne podania wkroczyli na drog ycia duchowego, mylc i czynic to, co si Tobie podoba. Bo Ty jeste wiatem naszych dusz i cia, Chryste Boe, i Tobie do gry chwa wysyamy wraz z Twoim Ojcem, ktry nie ma pocztku i Przenajwitszym, dobrym i oywiajcym Twoim Duchem, teraz i zawsze i na wieki wiekw[26]. Wielu teologw i liturgistw wprost stwierdza, i modlitwa ta spenia podobn funkcj do epiklezy konsekracyjnej, odmawianej w ramach modlitwy eucharystycznej (anafory). W modlitwie tej zawarta jest bowiem proba do Ojca, aby zesa On swego Ducha, aby zgromadzeni zostali przemienieni i uzdolnieni do waciwego i owocnego przyjcia treci Dobrej Nowiny (Ewangelii)[27].

Podobn funkcj ma w tradycji bizantyjskiej rwnie modlitwa odmawiana nad diakonem, w ktrej gwny celebrans modli si: Przez modlitwy witego, sawnego i chwalebnego Apostoa i Ewangelisty [tu pada imi Ewangelisty, ktrego Ewangelia ma by czytana] Bg niech da Tobie sowo, goszcemu, moc wielk, aby wypenia si Ewangelia Jego umiowanego Syna, Pana naszego, Jezusa Chrystusa[28]. Sowa tej modlitwy w duej mierze nawizuj do w. Pawa: Przy kadej sposobnoci mdlcie si w Duchu! Nad tym wanie czuwajcie najusilniej i procie za wszystkich witych i za mnie, aby dane mi byo sowo, gdy usta otworz, by jawnie i swobodnie gosi tajemnic Ewangelii (Ef 6,18b-19). Wida zatem, e i ta modlitwa jest epiklez wymawian nad diakonem majcym gosi z moc (por. Dz 4,33), aby wypenia si Ewangelia[29].

Rwnie we Mszy w. w tradycji aciskiej kapan majcy odczyta Ewangeli, modli si cicho przed sam jej proklamacj: Wszechmogcy Boe, oczy serce i usta moje, abym godnie gosi Twoj wit Ewangeli[30]. Z kolei gdy Ewangeli ma czyta prezbiter podczas Mszy w. pontyfikalnej albo diakon podczas kadej Mszy w., zwraca si on najpierw do gwnego celebransa z prob: Pobogosaw mnie, ojcze. Gwny celebrans udziela mu bogosawiestwa, mwic: Niech Pan bdzie w sercu twoim i na twoich ustach, aby godnie gosi Jego Ewangeli, w imi Ojca i Syna, i Ducha witego. Prezbiter lub diakon egna si i odpowiada: Amen[31]. Obydwie powysze modlitwy co do treci s niemal identyczne ze sob. Natomiast porwnujc t epiklez skrypturystyczn z jej odpowiednikiem w tradycji bizantyjskiej, mona zauway, i na Wschodzie jest ona znacznie bardziej rozbudowana. Z kolei ks. Bogusaw Nadolski TChr wprost stwierdza, i zachodnia epikleza skrypturystyczna wydaje si (...), i jest za saba i za mao wyrazista[32].

3. Epikleza w modlitwach wiernych

W tradycji bizantyjskiej na samym pocztku Liturgii wiernych[33] podczas ektenii za wiernych kapani celebrujacy odmawiaj po cichu dwie modlitwy wiernych. W Liturgii w. Jana Chryzostoma pierwsza z nich ma charakter epiklezy: Dziki czynimy Tobie, Panie Boe mocy, e uznae nas za godnych, abymy stanli teraz przed witym Twoim otarzem i przypadli do Twego miosierdzia z baganiem za nasze grzechy i uchybienia ludu. Przyjmij, Boe, nasz modlitw, uczy nas godnymi skadania Tobie modlitw i baga oraz bezkrwawych ofiar za cay Twj lud. Uczy nas, ktrych powoae do tej suby moc Ducha Twego witego, wolnymi od potpienia i nienagannie, z czystym wiadectwem naszego sumienia, zdolnymi wzywa Ciebie, w kadym czasie i miejscu, aby wysuchawszy nas, by dla nas miosiernym w obfitoci Twojej dobroci[34].

Z kolei w Liturgii w. Bazylego Wielkiego obydwie modlitwy wiernych maj charakter epiklezy. W pierwszej z nich kapani modl si: Ty, Panie, okazae nam to wielkie misterium zbawienia, Ty zechciae nas, pokorne i niegodne sugi Twoje, uczyni sugami witego Twego otarza. Moc witego Twego Ducha uznaj nas za zdolnych do tego posugiwania, abymy mogli wolni od potpienia stan przed wit chwa Twoj i zoy Tobie ofiar pochwaln, albowiem Ty jeste sprawc wszystkiego we wszystkich. Spraw, Panie, aby ta nasza ofiara za nasze grzechy i niewiadomoci ludu staa si Tobie mi i przyjemn[35]. Natomiast w drugiej modlitwie kapani prosz: Boe, ktry nawiedzasz w litoci i miosierdziu nasz pokor, ktry postawie nas, Twoje pokorne i grzeszne, i niegodne sugi przed wit chwa Twoj, abymy suyli witemu Twemu otarzowi, Ty umocnij nas moc witego Twego Ducha na to posugiwanie i daj nam sowo, gdy otworzymy nasze usta, aby przyzywa ask witego Tego Ducha na zoone dary[36].

Powysze modlitwy, odmawiane tu przed Wielkim Wejciem, czyli przeniesieniem darw eucharystycznych z bocznego otarza przygotowania (προθεσις) na otarz gwny, nawizuj ju bezporednio do skadania Ofiary oraz przemiany darw eucharystycznych i wiernych. A zatem te powysze modlitwy mona by nazwa pierwsz epiklez preanaforaln w tradycji bizantyjskiej. Natomiast w tradycji aciskiej modlitwa powszechna koczca Liturgi Sowa nie ma wprost charakteru epikletycznego. Jest ona bowiem odpowiedzi na przyjte z wiar Sowo Boe i zanoszona jest przez wiernych za zbawienie wszystkich[37].

4. Epikleza w ramach rytu accessus ad altare

Przystpienie do otarza, czyli ryt nazywany przez liturgistw accessus ad altare wystpuje we wszystkich tradycjach liturgicznych. Jest to ryt preanaforalny, majcy charakter przygotowujcy celebrujcych kapanw do modlitwy eucharystycznej (anafory). W tradycji bizantyjskiej accessus ad altare ma miejsce tu po Wielkim Wejciu, a w tradycji aciskiej pod koniec przygotowania darw (praeparatio donorum) i okrelany jest przez liturgistw jako orate fratres. Obecnie ryt ten nie ma w praktyce liturgicznej wielkiego znaczenia, poniewa zarwno w tradycji aciskiej jak i bizantyjskiej duchowni celebrujcy Eucharysti przystepuj do otarza ju na samym pocztku celebracji. Jednak do VIII wieku w Kociele bizantyjskim kapani podchodzili do otarza dopiero po rozesaniu katechumenw[38]. Z kolei tradycja aciska wedug odnowionych przepisw liturgicznych w pewnej mierze nawizuje do tej statroytnej praktyki w ten sposb, i celebrans na pocztku Mszy po oddaniu czci i ucaowaniu otarza oraz po ewentualnym jego okadzeniu winien uda si na miejsce przewodniczenia i nie podchodzi do otarza a do rozpoczcia si Liturgii Eucharystycznej[39].

w staroytny zwyczaj w peni zachowa si we wschodniosyryjskiej tradycji liturgicznej, gdzie dopiero po zakoczeniu Liturgii Sowa jeden z prezbiterw, wybrany przez archidiakona, przystpuje do otarza, zwracajc si do pozostaych koncelebransw: Bogosaw, Panie. Moi bracia, mdlcie si za mnie, aby ta Ofiara dokonaa si przez moje rce. Koncelebransi, ktrzy pozostaj na swoich miejscach i nie przystpj bezporednio do otarza, odpowiadaj: Bg i Pan wszystkiego niech ci umocni, aby speni Jego wol i przyj twoj Ofiar, i aby bya [Mu] bardzo przyjemna twoja Ofiara [skadana] za nas i za ciebie, i za wszystkie cztery strony wiata przez ask Jego miosierdzia na wieki. Amen. Nastpnie celebrujcy prezbiter powtarza swoj pierwsz prob i dodaje: Bogosaw, Panie. Mdlcie si za mnie, moi bracia i moi umiowani, abym by zaliczony do godnych ofiarowania przed naszym Panem Chrystusem tej Ofiary ywej i witej za mnie i za kade ciao witego Kocioa przez ask Jego miosierdzia na wieki. Amen[40]. Potem w dialog jest jeszcze raz powtarzany.

Obecnie w tradycji bizantyjskiej w ramach rytu accessus ad altare podobny dialog odbywa si jedynie wtedy, gdy podczas Eucharystii usuguje diakon. Wwczas gwny celebrans nazywa go koncelebransem (gr. συλλειτουργος, scs. сослужитель) i prosi go o modlitw. W tekstach starobizantyjskich, a take we wspczesnych sowiaskich tekstach Liturgii w. Jana Chryzostoma i Liturgii w. Bazylego Wielkiego diakon w ramach tego dialogu mwi do celebransa: Duch wity zstpi na ciebie i moc Najwyszego ogarnie ci swoim cieniem(k 1,35a)[41]. Znaczenie tych sw wypowiadanych przez diakona do kapana w czasie celebracji Eucharystii objania w. Jan Damasceski. Stwierdza on, i sowa te naley odnie do samego dialogu Maryi Dziewicy z Archanioem Gabrielem. Tak bowiem jak Maryja pytaa Archanioa o ma, tak te mona zapyta, w jaki sposb chleb stanie si Ciaem Chrystusa, a wino z domieszk wody Krwi Chrystusa. Jan z Damaszku odpowiada, i Duch wity przyjdzie ponownie i dopeni to, co niepojte i niezrozumiae[42].

By moe, i diakon kieruje te sowa do celebransa jedynie jako reprezentant wiernych zgromadzonych na Eucharystii, o czym moe wiadczy tre podobnego dialogu w bardzo rzadko sprawowanej obecnie staroytnej Liturgii w. Jakuba, gdzie najpierw celebrans zwraca si do ludu: Uwielbiajcie Pana wraz ze mn i wywyszajmy Jego imi(Ps 34,4). Nastpnie wierni, a nie diakon, adresuj do celebransa sowa: Duch wity zstpi na ciebie i moc Najwyszego ogarnie ci swoim cieniem(k 1,35a)[43].Z drugiej stronynazywanie diakona koncelebransem (gr. συλλειτουργος, scs. сослужитель) w tekstach Liturgii w. Jana Chryzostoma i w. Bazylego Wielkiego moe wiadczy o tym, i rwnie w tradycji bizantyjskiej niegdy w dialog dotyczy jedynie gwnego celebransa i koncelebransw, podobnie jak to si zachowao w tradycji wschodniosyryjskiej.

Podobny dialog w ramach rytu accessus ad altare, prawdopodobnie zapoyczony ze Wschodu, mona odnale w tradycji aciskiej ju w VIII wieku. Pocztkowo by on adresowany do duchowiestwa tak jak to zachowao si w tradycji wschodniosyryjskiej. Amalary z Metzu (zm. ok. 850 r.) w dziele De officiis ecclesiasticis odnotowa, i wierni odpowiadali kapanowi sowami: Niech [Pan] zele tobie pomoc ze wityni i niech ci wspiera z Syjonu. Niechaj pamita o wszystkich twych ofiarach i niech Mu bdzie mie twe caopalenie. Niech ci udzieli, czego w sercu pragniesz i wypeni kady twj zamys (Ps 20,3-5)[44]. Z kolei aspekt pneumatologiczny tej modlitwy na Zachodzie zosta uwyraniony w euchologionie cesarza Karola II ysego, napisanym okoo 870 roku, gdzie kapanowi proszcemu o modlitw, wierni odpowiadali sowami: Duch wity niech zstpi na ciebie i moc Najwyszego niech ci ogarnie swoim cieniem. Niechaj pamita o wszystkich twych ofiarach i niech mu bdzie mie twe caopalnie. Niech ci udzieli, czego w sercu pragniesz i wypeni kady twj zamys (por. k 1,35; Ps 20,4-5)[45]. Do tych sw doczona bya jeszcze jedna modlitwa ludu: Daj, Panie, aby Ofiara przyjta bya przed Twoim obliczem za nasze grzechy[46].

Rwnie we wspczesnej liturgii Mszy w tradycji aciskiej zachowa si w dialog pomidzy gwnym celebransem a wiernymi. Przewodniczcy Eucharystii biskup lub prezbiter zwraca si do wiernych sowami: Mdlcie si, aby moj i wasz ofiar przyj Bg Ojciec wszechmogcy, po czym wierni odpowiadaj: Niech Pan przyjmie ofiar z rk twoich na cze i chwa swojego imienia, a take na poytek nasz i caego Kocioa witego[47]. Z kolei we Mszy koncelebrowanej bez udziau ministranta i ludu, gwny celebrans zwraca si do koncelebransw: Mdlmy si, aby Bg Ojciec wszechmogcy przyj Ofiar Kocioa na swoj chwa i za zbawienie caego wiata. Po tych sowach koncelebransi modl si przez chwil w ciszy[48].

Zwieczeniem epiklezy w ramach rytu accessus ad altare w obydwu tradycjach jest modlitwa nazywana na Wschodzie modlitw ofiarowania (΄ευχητηςπροσκομιδης), a na Zachodzie modlitw nad darami (oratio super oblata), zwana do 1964 r. sekret (secreta)[49]. W Liturgii w. Jana Chryzostoma kapani w tej modlitwie m.in. prosz: Uczy nas godnymi, abymy znaleli ask przed Tob, aby nasza ofiara bya Tobie przyjemn i aby Duch Twojej aski, Dobry, spocz na nas i na tych przedoonych darach, i na caym ludzie Twoim[50]. Podobnie w Liturgii w. Bazylego Wielkiego: Przyjmij nas, przybliajcych si do witego Twego otarza, wedug wielkiego miosierdzia Twego, abymy byli godni skada Tobie t duchow i bezkrwaw Ofiar za nasze grzechy i niewiadomoci ludu; przyjwszy j na wity i duchowy swj otarz w niebie jako przyjemn Tobie wo, zelij nam w zamian ask witego Twego Ducha[51]. Rwnie w modlitwie nad darami w tradycji aciskiej mona dostrzec w aspekt epikletyczny, gdzie sama ta modlitwa stanowi ju antycypacj przemiany darw eucharystycznych[52].

Porwnujc obydwie tradycje liturgiczne, mona zauway, i we wspczesnej liturgii rzymskiej zachowa si dialog kapana z wiernymi majcy charakter epikletyczny, ale nie wzmiankuje si w nim o Duchu witym. Z kolei w tradycji bizantyjskiej chocia pozostaa wyrana wzmianka o Duchu witym, to jednak sam dialog zachowa si w formie szcztkowej. Ma on bowiem miejsce tylko wtedy, gdy w Eucharystii uczestniczy celebrujcy diakon, bo sam dialog dotyczy tylko kapana i diakona, ktry reprezentuje lud. Poza tym w tradycji bizantyjsko-greckiej i bizantyjsko-rumuskiej adresatem tej epiklezy jest diakon, a nie gwny celebrans, przez co modlitwa ta stracia swoje pierwotne znaczenie. Ta epikleza jest bowiem o tyle znamienna, i to lud i/lub koncelebransi kieruj jej sowa w stron gwnego celebransa. W ten sposb gwny celebrans otrzymuje niejako delegacj od ludu Boego, czyli Kocioa zgromadzonego na Eucharystii, aby mg on przewodniczy w sprawowaniu Najwitszej Ofiary. Jego misja przewodniczenia objawia si bezporednio po otrzymaniu mandatu od Kocioa, kiedy to odmawia on modlitw epikletyczn nad ludem i darami. Std te wydaje si, i epikleza w ramach rytu accessus ad altare domaga si ponownego odkrycia i ewentualnego przeredagowania, ktre odpowiadaoby jej pierwotnemu znaczeniu.

5. Epikleza konsekracyjna

W ramach Eucharystii epikleza konsekracyjna jest najbardziej znana i to ona jest z zasady nazywana epiklez w sensie cisym. Ona to bya przedmiotem bada i wzbudzaa niemao kontrowersji w cigu wiekw wrd teologw i liturgistw chrzecijaskiego Wschodu i Zachodu. Dlatego te i w niniejszej refleksji najpierw zostanie przedstawiona problematyka dotyczca pierwotnego miejsca epiklezy konsekracyjnej w modlitwie eucharystycznej, a nastpnie zostanie przybliona hipoteza na temat prawdopodobnej ewolucji epiklezy: od inwokacji Logosu do inwokacji Ducha witego. Na kocu zostan opisane epiklezy konsekracyjne we wspczesnych tekstach liturgicznych tradycji bizantyjskiej i aciskiej.

5.1. Pierwotne miejsce epiklezy konsekracyjnej

W chwili obecnej istniej pewne przesanki wiadczce na korzy twierdzenia, i rwnie na Wschodzie pierwotne miejsce epiklezy byo przed sowami ustanowienia, czego przykadem mog by anafory typu aleksandryjskiego. I tak, w anaforze z Dêr Balyseh pochodzcej najprawdopodobniej z III wieku epikleza jest umieszczona przed sowami ustanowienia, po ktrych tekst papirusu urywa si, tak e nie wiadomo, czy w tej anaforze istniaa take inna epikleza. Z kolei w pierwotnej, greckiej wersji anafory w. Marka Ewangelisty oraz w anaforze w. Cyryla Aleksandyjskiego, bdcej koptyjsk wersj poprzedniej, s dwie epiklezy odnoszce si do konsekracji darw: jedna przed i druga po sowach ustanowienia[53].

W IV-V wieku ze wzgldu na zaistniae wwczas spory dotyczce bstwa Ducha witego, zaczto przenosi sam modlitw epiklezy na czas po sowach ustanowienia, aby podkreli, e Duch wity jest Bogiem i Przyczyn wszelkiego uwicenia[54]. Jednak przeciwnicy tego twierdzenia, ktrymi w wikszoci s teologowie prawosawni, argumentuj, i przemiana darw eucharystycznych moga nastpi przed sowami ustanowienia na Ostatniej Wieczerzy, a staroytny tekst Didach z przeomu I i II wieku miaby by dowodem na to, i niegdy w liturgii zachodniej epikleza konsekracyjna bya umieszczona po sowach ustanowienia[55]. Rwnie w modlitwie eucharystycznej Tradycji Apostolskiej z III wieku przypisywanej w. Hipolitowi Rzymskiemu, istnieje tylko jedna epikleza, po sowach ustanowienia[56].

Czy Chrystus nie mg po uprzedniej modlitwie bogosawiestwa poda uczniom ju konsekrowanego chleba i wina, wypowiadajc przy tym sowa: To jest Ciao moje (...) to jest Krew moja (Mt 26,26-28; Mk 14,22-24)? Rwnie wspczesne badania egzegetyczne nowotestamentowych opisw Ostatniej Wieczerzy w pewnym stopniu potwierdzaj tez, i nie mona w sposb kategoryczny utosamia sw ustanowienia z momentem konsekracji. Wskazuj one, i sowa to czycie na moj pamitk (k 22,19-20; 1Kor 11,23-25) s pniejszego pochodzenia ni sam pierwotnyopis ustanowienia. Jednak te wtpliwoci i pytania nie maj na celu podway skutecznoci sw Chrystusa, ktre s skuteczne same z siebie. Powysze interpretacje przypominaj jedynie o dopenieniu tego opisu ustanowienia modlitw epiklezy, ktra objawia obecno Chrystusa[57].

5.2. Od epiklezy Logosu do epiklezy Ducha witego?

W wietle przeprowadzonych bada powstaa hipoteza, i epikleza konsekracyjna w swojej najstarszej formie odnosia si do Boskiego Logosu. Modlitwa taka miaa zawiera prob, aby Ojciec zesa Sowo na chleb i wino. By moe, i rdem do powstania tego rodzaju epiklezy mogy by sowa z Apokalipsy w. Jana: Mwi Ten, ktry o tym zawiadcza: „Zaiste, przyjd niebawem”. Amen. Przyjd, Panie Jezu! (Ap 22,20). Podobne sowa zostay umieszczone w kontekcie eucharystycznym w Didach (10,6): Panie nasz, przyjd! Marana tha oraz niech przyjdzie aska i niech przemieni ten wiat. Epikleza Logosu znana bya zwaszcza w Kociele aleksandryjskim, co w szczeglnoci ukazuje anafora zawarta w Euchologionie biskupa Serapiona z Thmuis, przyjaciela w. Atanazego, gdzie po sowach ustanowienia nastpuj sowa: Niech zstpi, Boe Prawdy, wite Sowo Twoje (οαγιοςσουΛογος) na ten chleb, aby chleb sta si Ciaem Sowa (σωματουΛογου), i na ten kielich, aby kielich sta si prawdziw Krwi[58]. By moe, i epikleza Logosu zostaa wprowadzona do liturgii egipskiej po I Soborze Nicejskim (325 r.), aby podkreli bstwo Syna Boego[59]. Prawdopodobnym jest take, i epikleza Logosu istniaa w Kociele maoazjatyckim, ktry wywar w tej kwestii wpyw na Koci gallikaski, mediolaski i hiszpaski. Natomiast w Kociele syryjskim i palestyskim epikleza Logosu wprost nie bya znana. Z drugiej strony niejednokrotnie w tej tradycji sowo „Duch” albo „Ogie” utosamiane byo z Bosk natur Logosu[60].

Nie wszyscy teologowie s zwolennikami hipotezy dotyczcej istnienia epiklezy Logosu. Przykadem moe by ks. Jerzy Klinger, prawosawny teolog, ktry dowodzi, i ju w I wieku miaaby istnie epikleza Ducha witego, na co wskazywaaby Modlitwa Arcykapaska Jezusa w Ewangelii w. Jana. Klinger by przekonany, i modlitwa ta by moe jest najstarsz modlitw eucharystyczn. W mowie mistagogicznej Jezus wiele miejsca powica Duchowi witemu (J 14,16-17.26; 15,26; 16,7-15). Mowa ta ma charakter tak epikletyczny, jak i eschatologiczny. Std te Klinger w tej mowie dopatrywa si genezy wszystkich epiklez eucharystycznych. Rwnie odwoywa si on w tym kontekcie do Apokalipsy w. Jana i Didach. W Apokalipsie istnieje bowiem epikleza Ducha witego: A Duch i Oblubienica mwi: „Przyjd!” (Ap 22,17). Z kolei w Didach epikleza Panie nasz, przyjd! Marana tha (10,6) wie si take z Duchem witym. W ten sposb Chrystus staje si obecny dziki przywoywaniu Ducha witego, ktre jest potwierdzone przez „Amen” zgromadzenia eucharystycznego (por. Ap 22,20)[61].

Klinger by przekonany, i epikleza Ducha witego istniaa ju w II wieku, podczas gdy teologowie na Zachodzie wskazuj tu na IV wiek. Zdaniem prawosawnego teologa dowodem na tak wczesne pojawienie si tego rodzaju epiklezy jest ukaszowy tekst Modlitwy Paskiej, w ktrym w pniejszych manuskryptach zamiast sw niech przyjdzie Twoje krlestwo pojawia si proba: Niech przyjdzie Duch Twj wity na nas i oczyci nas - ΄ελθετωτοαγιουπνευμασου΄εφημαςκαικαθαρισατωημας (k 11,2)[62]. Ta zmiana nastpia prawdopodobnie w II wieku, o czym zdaje si wspomina Tertulian[63]. W ten sposb Modlitwa Paska w wersji w. ukasza (11,2-4) miaaby charakter pneumatologiczny i stanowiaby niejako najstarsz modlitw eucharystyczn: prefacja (Niech si wici imi Twoje), epikleza (Niech przyjdzie Duch Twj wity na nas i oczyci nas), komunia (Naszego chleba powszedniego dawaj nam na kady dzie) i pocaunek pokoju (I przebacz nam nasze grzechy, bo i my przebaczamy kademu, kto przeciw nam zawini).

A zatem kanon eucharystyczny zdaje si by rozwiniciem Modlitwy Paskiej. ukaszowa wersja Modlitwy Paskiej zawiera bowiem epiklez, w ktrej jest wprost mowa o Duchu witym oraz o oczyszczeniu, czyli przemianie zgromadzonych. Klinger uwaa wrcz, i pod koniec IV wieku zatracio si takie pojmowanie Modlitwy Paskiej i odtd ta modlitwa bya odmawiana po kanonie eucharystycznym w ramach obrzdw Komunii w. Natomiast pozostaoci dawnego rozumienia modlitwy Ojcze nasz byaby Liturgia Uprzednio Powiconych Darw, w ktrej nie ma kanonu eucharystycznego, ale jest Modlitwa Paska. Co wicej, sam w. Grzegorz Wielki, ktremu przypisuje si autorstwo Liturgii Uprzednio Powiconych Darw, implikuje, i Modlitwa Paska ma moc konsekracyjn[64]. Std te Klinger utrzymywa, i epikleza Logosu pojawia si dopiero w III wieku i to tylko w Kociele aleksandryjskim, a cay Wschd by nieprzerwanie wierny jerozolimsko-palestyskiej tradycji Pidziesitnicy[65]. Rwnie inni badacze uwaaj, i epikleza Logosu nie bya zjawiskiem rozpowszechnionym, a Euchologion Serapiona z Thmuis stanowi wrcz wyjtek pod tym wzgldem w caej staroytnej spucinie chrzecijastwa[66].

Epikleza Logosu zanika na Wschodzie w kocu IV wieku, a w jej miejsce rozpowszechnia si epikleza Ducha witego, ktry nie jest ju utosamiany z Logosem. Z pewnoci wpyw na taki stan rzeczy mia I Sobr Konstantynopolitaski (381 r.), ktry potwierdzi bstwo Ducha witego. Odtd te na Wschodzie epikleza bya ju utosamiana z prob o zstpienie Ducha witego na dary eucharystyczne, ich przemian i uwicenie wierzcych. W Kociele antiocheskim pod koniec IV wieku zstpowanie Ducha witego w ramach epiklezy eucharystycznej porwnywano ze zstpieniem Syna Boego podczas wcielenia. Sama tre modlitwy epiklezy tamtego okresu stanowia swego rodzaju apologi wobec zarzutw biskupa Macedoniusza z Konstantynopola (zm. ok.362 r.) i jego zwolennikw, zwanych duchoburcami lub pneumatomachami, ktrzy odmawiali Duchowi witemu peni bstwa. Epikleza ta podkrelaa uwicajce dziaanie Ducha witego, co potwierdza miao Jego bosko oraz rwno z Ojcem i Synem. Znamienny przykad tego rodzaju epiklezy mona znale w Liturgii w. Jakuba, wywodzcej si z tradycji jerozolimskiej i przejtej przez Koci antiocheski, maronicki i ormiaski[67].

5.3. Epikleza konsekracyjna we wspczesnych tekstach liturgicznych

W tradycji bizantyjskiej wielu wspczesnych teologw prawosawnych nadal podtrzymuje tez o epiklezie konsekracyjnej jako sowach sprawiajcych sakrament Eucharystii, wskazujc, i moment przemiany darw nigdy nie by zwizany ze sowami ustanowienia wypowiedzianymi przez Chrystusa, ale zawsze by zwizany z wzywaniem Ducha witego. Argumentuj oni, e przemiana darw nastpia przed sowami ustanowienia take na Ostatniej Wieczerzy, poniewa niegdy w liturgii zachodniej epikleza konsekracyjna miaa by umieszczona po sowach ustanowienia[68]. Dlatego te w tradycji bizantyjsko-rosyjskiej i bizantyjsko-rumskiej w celu podkrelenia doniosoci momentu, w samej epiklezie zachowa si pniejszy dodatek, ktrym jest krtki hymn liturgiczny (troparion) tercji: Panie, ktry Najwitszego Twego Ducha o trzeciej godzinie zesae na Twych apostow, nie odbieraj Go nam, Dobry, lecz odnw nas, modlcych si do Ciebie wraz z wersetami Ps 51,12-13[69]. Teologowie i liturgici nie s zgodni co do czasu wprowadzenia tej modlitwy do anafory. Niektrzy twierdz, i zostaa ona ju dodana w tekstach sowiaskich w XII-XIII wieku, inni uwaaj, i pojawia si ona dopiero w XVI wieku. W tradycji bizantyjsko-greckiej troparion ten usunito z tekstw liturgicznych w XIX wieku, a w tradycji bizantyjsko-ukraiskiej w pierwszej poowie XX wieku[70].

W Anaforze w. Jana Chryzostoma epikleza konsekracyjna brzmi nastpujco: Skadamy Tobie rwnie to duchowe i bezkrwawe posugiwanie i prosimy Ci, i modlimy si, i bagamy: zelij Ducha Twego witego na nas i na te przedoone dary[71]. I uczy przeto chleb ten najczcigodniejszym Ciaem Chrystusa Twego. Amen. A co w kielichu tym – najczcigodniejsz Krwi Chrystusa Twego. Amen. Przemieniwszy (μεταβαλων) Duchem Twoim witym. Amen, amen, amen[72]. Natomiast w Anaforze w. Bazylego Wielkiego celebrans modli si: (...) modlimy si do Ciebie i Ciebie przyzywamy, wite witych, aby zesa z aski Twojej dobroci Ducha Twego witego na nas i na lece tutaj dary, pobogosawi je, uwici i okaza chleb ten samym najdroszym Ciaem Pana i Boga, i Zbawiciela naszego Jezusa Chrystusa. Amen. A co w kielichu tym sam najdrosz Krwi Pana i Boga, i Zbawiciela naszego Jezusa Chrystusa. Amen. Wylan za ycie wiata. Amen, amen, amen[73]. Jednak w tradycji bizantyjsko-rosyjskiej i bizantyjsko-rumuskiej po sowach wylan za ycie wiata od XV wieku dodaje si wyrwane z kontekstu sowa z epiklezy konsekracyjnej Anafory w. Jana Chryzostoma: Przemieniwszy Duchem Twoim witym. Niektrzy teologowie i historycy postulowali usunicie tej niedorzecznoci[74]. w dodatek wrcz zdaje si wskazywa, i sowa przemieniwszy Duchem Twoim witym przynajmniej dla czci przedstawicieli tradycji bizantyjskiej maj walor konsekracyjny na podobiestwo sw ustanowienia w tradycji aciskiej.

W obydwu powyszych tekstach epiklez, wywodzcych si z tradycji antiocheskiej zawarta jest proba do Boga Ojca, aby to On przemieni zebrany lud i dary moc Ducha witego, aby lud sta si eklezjalnym Ciaem Chrystusa (Kocioem), a dary Jego eucharystycznym Ciaem i Krwi. Rwnie w rzadko obecnie celebrowanej bizantyjskiej Anaforze w. Jakuba, wywodzcej si z Kocioa jerozolimskiego, celebrans modli si o zesanie Ducha witego, na zgromadzonych i na dary, aby nawiedzi je swoim witym, dobrym i chwalebnym zstpieniem, uwici i uczyni chleb ten witm Ciaem Chrystusa. [Lud:] Amen. [Kapan:] A kielich ten najdrosz Krwi Chrystusa. [Lud:] Amen[75]. Ta epikleza rni si jedynie od poprzednich tym, i celebrans w imieniu uczestnikw prosi Boga Ojca o zesanie Ducha witego, aby sam Duch dokona przemiany ludu i darw.

Natomiast w tradycji aciskiej epikleza konsekracyjna nie naley do istoty sprawowania sakramentu tak jak sowa ustanowienia, cho stanowi jego integraln cz[76]. W niemal wszystkich zatwierdzonych do celebrowania modlitwach eucharystycznych Kocioa rzymskokatolickiego w epiklezie konsekracyjnej wzmiankowany jest rwnie Duch wity. Wyjtkiem jest Kanon Rzymski, chocia w tekcie polskim na wniosek Episkopatu i za aprobat Stolicy Apostolskiej dodano wezwanie Ducha witego[77].

W IV Modlitwie Eucharystycznej wzorowanej na wschodnich modlitwach eucharystycznych celebrans modli si: Prosimy Ci, Boe, niech Duch wity uwici te dary, aby si stay Ciaem i Krwi naszego Pana Jezusa Chrystusa, dla spenienia tego wielkiego misterium, ktre On nam zostawi jako znak wiecznego przymierza[78]. W V Modlitwie Eucharystycznej celebrans prosi: Ojcze wszechmogcy, zelij swego Ducha na ten chleb i wino, aby Twj Syn sta si obecny wrd nas w swoim Ciele i w swojej Krwi[79]. Rwnie w II Modlitwie Eucharystycznej w Mszy z udziaem dzieci celebrans modli si: Boe nasz Ojcze, zelij i teraz Twojego Ducha witego, aby dary chleba i wina stay si Ciaem i Krwi naszego Pana Jezusa Chrystusa[80]. Natomiast w pozostaych modlitwach eucharystycznych celebrans prosi Boga Ojca, aby moc Ducha witego dary eucharystyczne stay si Ciaem i Krwi Chrystusa. Typowym przykadem moe by epikleza konsekracyjna II Modlitwy Eucharystycznej: Uwi te dary moc Twojego Ducha, aby stay si dla nas Ciaem i Krwi naszego Pana Jezusa Chrystusa[81].

Porwnujc tre epiklez obydwu tradycji, mona zauway, i ukazuj one dziaanie caej Trjcy witej w dziele przemiany eucharystycznej. Jednak o ile tradycja zachodnia koncentruje si jedynie na konsekracji darw, o tyle epiklezy bizantyjskie wyranie zawieraj prob o dwie przemiany: ludu i darw. Std te mona powiedzie, i w tym kontekcie epiklezy wschodnie zdaj si podkrela bardziej wymiar eklezjalny Eucharystii. Z drugiej strony wydaje si, i w tradycji bizantyjsko-rosyjskiej i bizantyjsko-rumuskiej naleaoby powrci do pierwotnego tekstu tej epiklezy, usuwajc troparion tercji wraz z wersetami Ps 50,12-13 oraz sowa przemieniwszy Duchem Twoim witym z Anafory w. Bazylego Wielkiego.

6. Epikleza komunijna

W ramach epiklezy komunijnej celebrans przyzywa mocy Boej w celu uzyskania owocw ofiary eucharystycznej dla przyjmujcych Komuni w[82]. Swego rodzaju prawzorem epiklezy komunijnej mogyby by sowa zamieszczone w pniejszych manuskryptach ukaszowej wersji Modlitwy Paskiej, w ktrych wprost jest zawarta proba, aby Duch wity oczyci modlcych si - ΄ελθετωτοαγιουπνευμασου΄εφημαςκαικαθαρισατωημας (k 11,2). Staroytne anafory nie zawieray epiklezy, w ktrej byaby wyrana proba o przemian darw, ale o objawienie eucharystycznej obecnoci Chrystusa oraz o uwicenie i zjednoczenie (komuni) przyjmujcych dziki zstpieniu na nich Ducha witego. Przykadem takich anafor moe by Tradycja Apostolska, Konstytucje apostolskie oraz wschodniosyryjska Anafora Addaja i Mariego. W Tradycji Apostolskiej tekst epiklezy brzmi: I prosimy, aby zesa Ducha Twego witego na ofiar witego Kocioa, uycz wszystkim zebranym przez Ciebie, ktrzy poywaj ze witych darw, aby zostali napenieni Duchem witym na umocnienie wiary w prawdzie, abymy Ciebie chwalili i wysawiali przez Syna Twego Jezusa Chrystusa (...)[83]. Epikleza w Konstytucjach apostolskich jest sformuowana nastpujco: Prosimy Ci, aby zesa na t ofiar witego Twego Ducha, wiadka mki Pana Jezusa, aby objawi ten chleb jako ciao Chrystusa, a ten kielich jako krew Chrystusa[84]. Z kolei w Anaforze Addaja i Mariego zawarta jest proba: Niech przyjdzie, Panie, Twj Duch wity, i spocznie na tej ofierze Twoich sug, i pobogosawi j, i uwici, aby bya dla nas, na darowanie win, odpuszczenie grzechw i wielk nadziej wskrzeszenia umarych i nowego ycia w Krlestwie Niebios, z wszystkimi tymi, ktrzy podobaj si Tobie[85]. W kontekcie tego rodzaju modlitw eucharystycznych istnieje teoria, i zainteresowanie przemian darw pojawio si wraz z zanikiem praktyki przyjmowania Komunii w. przez wiernych.

W tradycji aciskiej epikleza komunijna pojawia si po sowach ustanowienia, natomiast w tradycji bizantyjskiej mona wyrni dwie epiklezy komunijne: pierwsza jest cile zczona z epiklez konsekracyjn i stanowi jej kontynuacj oraz druga, wystpujca w ramach ektenii[86] bagalnej (΄αιτησις) po anaforze, a przed Modlitw Pask, majca charakter epiklezy wznoszcej. Jednak wydaje si, i w tradycji zachodniej ta epikleza miaa niegdy wiksze znaczenie ni epileza konsekracyjna.

6.1. Epikleza komunijna jako epikleza wznoszca

W IV wieku na Zachodzie w modlitwie eucharystycznej po sowach ustanowienia pojawia si proba celebransa o zesanie siedmiorakiego Ducha, aby napeni On bogosawiesrwem przystpujcych do Komunii w[87]. Z kolei w dziele De sacramentis przypisywanym w. Ambroemu (zm. 397 r.) w modlitwie eucharystycznej jest umieszczona epikleza komunijna, majca charakter epiklezy wznoszcej, gdzie kapan prosi, aby ofiara eucharystyczna zostaa przyjta przez rce aniow Boych na niebiaskim otarzu[88]. Natomiast we Mszy gelazjaskiej z koca V wieku mowa jest ju tylko o jednym aniele: Pokornie bagamy Ci i prosimy, o Boe wszechmogcy, rozka anioowi swemu witemu zanie t ofiar na otarz swj niebieski, przed oblicze majestatu swego, abymy wszyscy, ktrzy z tego otarza powicenia poywa bdziemy najwitsze Ciao i Krew Synatwego, napenieni zostali wszelkim bogosawiestwem niebieskim i ask[89]. Ta epikleza komunijna niemal w niezmienionej formie zachowaa si w Kanonie Rzymskim do czasw wspczesnych.

Teologowie analizujcy epiklez komunijn Kanonu Rzymskiego, nie orzekli jednoznacznie, kim jest w anio. Teologia alegoryzujca XI-XII wieku utosamiaa tego anioa z Duchem witym. T interpretacj mgby potwierdzi List do Hebrajczykw, gdzie mowa jest o Chrystusie, ktry przez Ducha wiecznego zoy Bogu samego siebie jako nieskalan ofiar (Hbr 9,14). Z kolei w. Tomasz z Akwinu by przekonany, i tym anioem jest Chrystus. Podobnie uwaaj wspczeni liturgici J.A.Jungmann SJ i A. Rouet. Niektrzy badacze widzeli w postaci anioa celebrujcego kapana, bdcego widzialnym zastpc niewidzialnego porednika, Jezusa Chrystusa.

Obecnie jednak teologowie skaniaj si raczej ku interpretacji dosownej. Za tak interpretacj przemawia wyej ju wspomniany tekst modlitwy eucharystycznej zawarty w dziele De sacramentis przypisywanym w. Ambroemu, gdzie wzmiankuje si o anioach w liczbie mnogiej (per manus angelorum tuorm). Autor tego dziea wprost pisa o obecnoci anioa podczas skadania ofiary eucharystycznej[90]. Dosown interpretacj mgby potwierdzi take tekst Apokalipsy w. Jana: I przyszed inny anio, i stan przy otarzu, trzymajc zote naczynie na ar, i dano mu wiele kadzide, aby zoy w ofierze z modlitwami wszystkich witych, na zoty otarz, ktry jest tronem (Ap 8,3). Niektrzy w swojej interpretacji id dalej, ukonkretniajc t posta anioa w epiklezie eucharystycznej. I tak, jedni utrzymuj, i t postaci jest w. Micha Archanio, a inni mwi o aniele stru Kocioa, w ktrym ofiara eucharystyczna jest sprawowana. Z kolei w polskim tekcie Kanonu Rzymskiego wystpuje sowo „anio” pisane du liter, co zdaje si implikowa, i pod tym sowem kryje si kto wicej ni jedynie anio-posaniec czy anio-str[91].

Podobna epikleza wznoszca w tradycji bizantyjskiej jest obecna w ektenii bagalnej (αιτησεις) po anaforze, a przed Modlitw Pask. wiadectwa o tej epiklezie pochodz ju z drugiej poowy IV wieku. Wspomina o niej Teodor z Mopsuestii, piszc, i biskup w zakoczeniu tej ektenii modli si, aby ta Ofiara zostaa przyjta przez Boga i aby aska Ducha witego zstpia na kadego w celu uzyskania ask pyncych z przyjcia Komunii w. Rwnie w Konstytucjach apostolskich (13,3) diakon modli si za dary ofiarowane Panu, naszemu Bogu, aby dobry Bg przyj je za porednictwem Chrystusa na niebiaski otarz jako „przyjemny zapach” (por. Rdz 8,20; Wj 29,18; Ef 5,2; Flp 4,18)[92]. Take w staroytnej, bizantyjskiej Liturgii w. Jakuba pojawia si podobna epikleza: Aby Pan Bg nasz przyj je na swj wity, nadniebiaski, noetyczny i duchowy otarz jako wo przyjemn i zesa nam Bo ask i dar Najwitszego Ducha, mdlmy si[93]. Na podstawie tych rde wynika, i jest to staroytna modlitwa epiklezy. Co wicej, Teodor z Mopsuestii wskaza, i ektenia ta angauje przede wszystkim lud. Taka interpretacja odpowiada rwnie wczesnym przepisom liturgicznym dotyczcym odprawiania bizantyjskiej Liturgii w. Jakuba, gdzie diakon wygasza niemal wszystkie proby w ekteniach przodem do ludu. Ponadto po wypowiedzeniu sw omawianej epiklezy przez diakona, lud milczy podobnie jak to ma miejsce w uroczystej, starorzymskiej modlitwie wiernych Liturgii Mki Paskiej w Wielki Pitek. A taki rodzaj milczcej odpowiedzi ludu najprawdopodobniej pochodzi z czasw staroytnego Kocioa[94].

Komunijna epikleza wznoszca w ektenii bagalnej zdaje si by umieszczona poza struktur anafory. Jeli jednak przyj tez ks. J.Klingera, i kanon eucharystyczny stanowi rozwinicie Modlitwy Paskiej[95], to wwczas ta epikleza stanowiaby swego rodzaju cznik pomidzy sam anafor a Modlitw Pask, rozpoczynajc obrzd Komunii w. W ten sposb staroytna struktura wschodnich celebracji Eucharystii wskazywaaby, i obrzd Komunii w. w szerokim sensie naley take do anafory.

6.2. Wspzaleno midzy epiklez komunijn a konsekracyjn

W tradycji bizantyjskiej pierwsza epikleza komunijna jest cile anaforalna i stanowi nieodczny element strukturalny samej epiklezy konsekracyjnej. Waciwie mona by w tym kontekcie mwi o anaforalnej epiklezie konsekracyjno-komunijnej. W samej jej strukturze mona bowiem wyrni trzy proby: 1) oglna, wstpna proba, aby Duch wity zstpi na zgromadzony lud i na dary (epikleza pentekostalna par excellence), 2) bezporednia proba o przemian darw eucharystycznych moc Ducha witego (epikleza konsekracyjna), 3) proba o udzielenie duchowych owocw z Komunii w. (epikleza komunijna).

Aby ukaza t struktur, wydaje si, i najlepiej odwoa si do najczciej odmawianej Anafory w. Jana Chryzostoma. I tak, epiklez pentekostaln par excellence s sowa: Skadamy Tobie rwnie to duchowe i bezkrwawe posugiwanie i prosimy Ci, i modlimy si, i bagamy: zelij Ducha Twego witego na nas i na te przedoone dary[96]. Rwnie do tej epiklezy winien by zaliczony pniej dodany do tekstu anafory troparion tercji: Panie, ktry Najwitszego Twego Ducha o trzeciej godzinie zesae na Twych apostow, nie odbieraj Go nam, Dobry, lecz odnw nas, modlcych si do Ciebie[97]. Potem nastpuje epikleza konsekracyjna: I uczy przeto chleb ten najczcigodniejszym Ciaem Chrystusa Twego. Amen. A co w kielichu tym – najczcigodniejsz Krwi Chrystusa Twego. Amen. Przemieniwszy Duchem Twoim witym. Amen, amen, amen[98]. I zaraz po niej nastpuje epikleza komunijna: Aby stay si dla przyjmujcych ku trzewoci duszy, ku odpuszczeniu grzechw, ku udziaowi we wsplnocie Ducha Twego witego, ku peni krlestwa niebios, ku miaoci wobec Ciebie, a nie na sd lub potpienie[99].

Natomiast w Anaforze w. Bazylego Wielkiego bezporednio po epiklezie pentekostalnej par excellence i epkiklezie konsekracyjnej odmawiana jest epikleza komunijna o takiej treci: Nas wszystkich, spoywajcych z jednego chleba i z jednego kielicha, zjednocz razem we wsplnocie jednego Ducha witego, aby dla nikogo z nas przyjcie witego Ciaa i Krwi Chrystusa Twego nie byo na sd lub potpienie, ale abymy znaleli miosierdzie i ask ze wszystkimi witymi, ktrych od wiekw sobie upodobae (...)[100]. Podobn tre zawiera rwnie epikleza komunijna staroytnej i rzadko obecnie sprawowanej anafory w. Jakuba w tradycji bizantyjskiej: Aby [Ciao i Krew Chrystusa] stay si dla wszystkich, ktrzy je przyjmuj, na odpuszczenie grzechw i na ycie wieczne, na uwicenie dusz i cia, na przynoszenie owocw dobrych uczynkw, na umocnienie Twego witego, katolickiego i apostolskiego Kocioa, ktry zbudowae na opoce wiary, aby bramy piekielne go nie przemogy, wybawiajc go od wszelkiej herezji, od zgorszenia czynicych nieprawo i od nieprzyjaci, ktrzy powstaj przeciw niemu i powstawa bd do skoczenia wiata. [Odpowiadaj sami duchowni:] Amen[101].

Na podstawie powyszych tekstw mona zauway, i w anaforach bizantyjskich raczej naleaoby mwi o epiklezie konsekracyjno-komunijnej albo w szerokim sensie o epiklezie pentekostalnej. Co wicej, epikleza ta jest ju antycypowana przy bogosawiestwie wiernych przez celebransa na pocztku anafory, kiedy pozdrawia lud sowami w. Pawa: aska Pana naszego Jezusa Chrystusa, mio Boga i Ojca, i uczestnictwo Ducha witego (gr.ηκοινωνιατου`ΑγιουΠνευματος, ac. communicatio sancti Spiritus) niech bd z wami wszystkimi (2Kor 13,13)[102]. Natomiast sam obrzd Komunii w. w tym kontekcie stanowi kontynuacj epiklezy konsekracyjno-komunijnej. Wskazuje na to zwaszcza gest wpuszczania czsteczki Ciaa Paskiego do kielicha przy wypowiadanych przez celebransa sowach: Penia Ducha witego, a nastpnie obrzd dolewania gorcej wody do kielicha (ζεον). Wwczas to diakon, a gdy go nie ma, sam kapan, wlewa gorc wod do Krwi Paskiej, mwic: ar wiary, peen Ducha witego[103]. W 1136 roku w Konstantynopolu metropolita Nikomedii Nicetas objania biskupowi Anzelmowi z Havelbergu, i obrzd wlewania gorcej wody do konsekrowanego wina symbolizuje uwicenie ludu, ktry staje si wity przez kontakt nie ze zwyczajnym winem, ale z Krwi Chrystusa[104]. Obrzd ten stanowi zatem swego rodzaju odpowied ludu na dokonan przemian eucharystyczn. Ukazuje on sabego i ograniczonego czowieka, ktry mimo to pragnie zjedna si z Chrystusem (Komunia) poprzez ar swojej wiary, ktr inspiruje Duch wity. Dalej epikleza konsekracyjno-komunijna przedua si w hymnie piewanym po przyjciu Komunii w.: Widzielimy wiato prawdziw, przyjlimy Ducha niebieskiego (...)[105] oraz w ektenii dzikczynnej, zwaszcza w Liturgii w. Jakuba, gdzie podobnie jak w poanaforalnej ektenii bagalnej, lud odpowiada modlitewnym milczeniem na wezwania diakona[106].

W tradycji aciskiej epikleza komunijna jest w sposb wyrany oddzielona od epiklezy konsekracyjnej i ma swoje miejsce po sowach ustanowienia. O ile w Kanonie Rzymskim ma ona form epiklezy wznoszcej, o tyle w pozostaych modlitwach eucharystycznych w wyrany sposb odwouje si do Ducha witego, sprawcy jednoci. I tak, w II Modlitwie Eucharystycznej celebrans prosi: Pokornie bagamy, aby Duch wity zjednoczy nas wszystkich, przyjmujcych Ciao i Krew Chrystusa[107]. W III Modlitwie Eucharystycznej epikleza komunijna brzmi: Spraw, abymy posileni Ciaem i Krwi Twojego Syna i napenieni Duchem witym, stali si jednym ciaem i jedn dusz w Chrystusie[108]. W IV Modlitwie Eucharystycznej kapan modli si: Spraw, aby wszyscy, ktrzy bd spoywali ten sam Chleb i pili z jednego Kielicha, zostali przez Ducha witego zczeni w jedno ciao i stali si w Chrystusie yw ofiar ku Twojej chwale[109]. W V Modlitwie Eucharystycznej modlitwa ta ma charakter epiklezy pentekostalnej: Boe, Ojcze miosierdzia, daj nam Ducha witego, Ducha mioci, Ducha Twojego Syna[110]. W I Modlitwie Eucharystycznej o Tajemnicy Pojednania celebrans prosi o jedno: Daj nam moc Ducha witego, abymy zwyciywszy wszelkie podziay i niezgod, zostali zczeni w jedno ciao[111]. Podobnie jest w II Modlitwie Eucharystycznej o Tajemnicy Pojednania: Daj nam swego Ducha, aby zostaa usunita wszelka przeszkoda na drodze do zgody i aby Koci jania pord ludzi jako znak jednoci i narzdzie pokoju[112]. Natomiast w I Modlitwie Eucharystycznej w Mszy z Udziaem Dzieci zawarta jest proba: Ojcze, tak bardzo nas kochasz, pozwl nam zbliy si do Twojego stou, abymy przyjli Ciao i Krew Twojego Syna, zjednoczeni w radoci Ducha witego[113]. W II Modlitwie Eucharystycznej w Mszy z Udziaem Dzieci kapan modli si: Udziel Ducha Twojej mioci wszystkim, ktrzy bior udzia w tej Ofierze, aby w Twoim Kociele coraz bardziej byli zjednoczeni z Tob[114]. Z kolei w III Modlitwie Eucharystycznej w Mszy z Udziaem Dzieci epikleza komunijna brzmi nastpujco: Boe Ojcze, Ty nas wezwae, abymy w radoci Ducha witego przyjmowali z tego otarza Ciao i Krew Chrystusa[115].

W tradycji aciskiej tre epiklezy komunijnej ukierunkowuje ju wiernych do przyjcia Chrystusa eucharystycznego w Komunii w., a o jej zbawiennych skutkach traktuje modlitwa po Komunii (postcommunio). Natomiast w samej modlitwie eucharystycznej nie mona w tradycji aciskiej wyrni epiklezy pentekostalnej par excellence, ktra w wyrany sposb obecna jest w tradycji bizantyjskiej. Jednak w sensie szerokim jest ni caa modlitwa eucharystyczna, a odwoywanie si do Ducha witego w epiklezie komunijnej nadaje rwnie tej epiklezie charakter pentekostalny.

7. Wnioski

Na podstawie powyszej przeprowadzonych bada mona stwierdzi, i susznym zdaje si by twierdzenie uczestnikw dialogu katolicko-prawosawnego, i (…) caa celebracja [Eucharystii] jest epiklez, ktra staje si bardziej wyrana w pewnych momentach. Koci jest ustawicznie w stanie epiklezy[116]. Uznanie bowiem jedynie epiklezy konsekracyjnej jako epiklezy w cisym tego sowa znaczeniu, a zaliczenie pozostaych tego typu modlitw do pre-epiklezy i post-epiklezy wydaje si by nieadekwatnym i wrcz podobnym do dzielenia Eucharystii na cz przed i po konsekracji chleba i wina[117]. A zatem w sensie szerokim kada modlitwa odmawiana podczas celebracji Eucharystii jest epiklez.

Modlitwa epikletyczna w sposb bardziej wyrazisty pokazuje si ju w obrzdach wstpnych, potem w odniesieniu do proklamacji Ewangelii, modlitw wiernych, w ramach przystpowania do oatarza i wreszcie podczas samej modlitwy eucharystycznej i obrzdw Komunii w. Wszystkie te modlitwy maj suy przemianie osb bd rzeczy, aby w ten sposb zostay one powicone Bogu jako osoby i rzeczy konsekrowane. I tak, epiklezy z obrzdw wstpnych (bizantyjska modlitwa Krlu niebieski, wstpny dialog celebransa z diakonem i kolekta w tradycji aciskiej) maj dokona przemiany osb zaangaowanych w sprawowanie Eucharystii.

Z kolei epikleza skrypturystyczna ma za zadanie dokona przemiany Sowa, aby stao si ono Sowem ywym i oywiajcym oraz aby przemienio ono suchaczy. A zatem epikleza skrypturystyczna rwnie mogaby zosta nazwana epiklez konsekracyjno-komunijn. Taki charakter epiklezy skrypturystycznej potwierdzaaby praktyka istniejca w niektrych tradycjach liturgicznych, gdzie ksig Ewangelii przechowuje si w specjalnie do tego przeznaczonym tabernakulum (tradycja wschodniosyryjska) albo na otarzu (tradycja bizantyjska)[118]. Z drugiej strony jest oczywistym, i ta epikleza sprawia inn konsekracj ni epikleza w modlitwie eucharystycznej.

Epikleza wystpujca w modlitwach wiernych w tradycji bizantyjskiej ma przygotowa ich do godnego uczestnictwa, a zwaszcza przyjcia darw eucharystycznych. A zatem jest to kolejna eipkleza wypowiadana nad ludem. Ten rodzaj modlitwy postuluje doszukiwa si epikletycznego charakteru modlitwy wiernych w tradycji aciskiej. Natomiast epikleza w ramach rytu accessus ad altare to modlitwa nad gwnym celebransem, ktry otrzymuje od zgromadzenia lub koncelebransw mandat na sprawowanie sakramentu Eucharystii.

W ramach modlitwy eucharystycznej epikleza konsekracyjna cile zwizana jest z przemian chleba i wina w Ciao i Krew Chrystusa. Z kolei epikleza komunijna dotyczy znw przemiany zgromadzonych w eklezjalne Ciao Chrystusa. W tradycji bizantyjskiej w sposb bardzo wyrany wida, i epikleza konsekracyjna oraz epikleza komunijna stanowi jedn, nierozdzieln modlitw. Wydaje si, i jedno tych obydwu epiklez w sposb szczeglny podkreli w swojej myli teologicznej teolog prawosawny, ks. Mikoaj Afanasjew, ktry wskaza na istnienie zwizku przyczynowego pomidzy Eucharysti jako sakramentalnym Ciaem Chrystusa a Kocioem jako Jego Ciaem eklezjalnym[119]. Natomiast w tradycji aciskiej epikleza konsekracyjna i komunijna s od siebie oddzielone w sposb bardziej radykalny, co w pewnej mierze sprzyja koncentrowaniu si w ramach Eucharystii na przemianie darw eucharystycznych na niekorzy przemiany samego zgromadzenia eucharystycznego.

Z kolei wyrnienie w ramach bizantyjskiej anafory epiklezy pentekostalnej par excellence zwizanej z prob o zesanie Ducha witego na lud i dary eucharystyczne dobrze koresponduje z hipotez ks. Mikoaja Afanasjewa, ktryutosami ustanowienie Kocioa z Ostatni Wieczerz, a jego aktualizacj z dniem Pidziesitnicy. Afanasjew rwnie wysun oryginaln interpretacj tych wydarze, wskazujc nie tylko na trynitarn genez Kocioa, ale wrcz na jego genez „eucharystyczn”. Zdaniem bowiem tego prawosawnego teologa, w dniu Pidziesitnicy apostoowie odtworzyli Ostatni Wieczerz Chrystusa. Tym razem jednak Piotr zaj miejsce Jezusa, a pozostali apostoowie zajli te same miejsca, ktre zajmowali podczas Ostatniej Wieczerzy. Wwczas to podczas tej celebracji mia na przebywajcych w wieczerniku zstpi Duch wity. Tej jednak hipotezy Afanasjewa nie potwierdza ani Nowy Testament, ani tradycja apostolska czy poapostolska[120].

Na podstawie powyszej refleksji, mona stwierdzi, i caa celebracja Eucharystii jest nie tylko uobecnianiem mki, mierci i zmartwychwstania Chrystua, ale jest take nieustann Pidziesitnic. Co wicej, gdy ca Eucharysti postrzega si jako epiklez, wwczas w ramach jej celebracji nie przemienia si jedynie chleb i wino, ale i Sowo Boe, a take gwny celebrans i sami uczestnicy. A bez przemiany uczestniczcych osb, ktre dokonuje si dziki Sowu Boemu i sakramentowi Eucharystii, caa celebracja byaby bezowocna i sprowadzaaby w sakrament jedynie do reistycznego jego rozumienia, ktre akcentowaoby tylko jego wymiar jurydyczny. Jednak takie spojrzenie na sakrament Eucharystii koncentrowaoby si jedynie na jego wanoci w odniesierniu do substancjalnej zmiany chleba i wina w Ciao i Krew Chrystusa. Natomiast owo „epikletyczne” spojrzenie na Eucharysti pozwala na ukazanie caoci misterium tego sakramentu, ktry stanowi przecie szczyt i rdo ycia liturgicznego dla obydwu tradycji.

Summary

Od pierwszej poowy XIV w. kwestia momentu przemiany darw eucharystycznych, a w tym zwaszcza miejsca i znaczenia epiklezy, staa si jednym z najwaniejszych zagadnie poruszanych w polemikach midzy teologami katolickimi i prawosawnymi. Spr ten doprowadzi do przeciwstawiania sobie w sposb ekskluzywny dwch rnych momentw przemiany darw eucharystycznych: sw ustanowienia i epiklezy konsekracyjnej. Takie ekluzywistyczne podejcie do tego problemu nie dawao adnych szans na porozumienie. Co wicej, po wielowiekowych sporach, wydaje si, i samo to zagadnienie byo stawiane w niewaciwy sposb. Pewnego przeomu w tej kwestii dokonali teologowie uczestniczcy w oficjalnym dialogu katolicko-prawosawnym w latach osiemdziesitych XX wieku. Dla uczestnikw dialogu sam moment konsekracji darw eucharystycznych nie stanowi ju przedmiotu polemiki, a samo pojcie epiklezy rwnie zostao na nowo odczytane.

W kontekcie niektrych sformuowa zawartych w ramach dialogu katolicko-prawosawnego w niniejszym artykule zostay przedstawione oraz poddane analizie poszczeglne modlitwy epiklezy w ramach celebracji Eucharystii, zwaszcza w tradycji aciskiej i bizantyjskiej. Najpierw omwiono epiklez w obrzdach wstpnych (ritus initiales), a nastpnie epiklez skrypturystyczn, ktra cile jest zwizana z proklamacj Ewangelii. Potem przybliona zostaa epikleza w modlitwie wiernych i epikleza w ramach rytu accessus ad altare. Najwicej jednak miejsca powicono epiklezie konsekracyjnej i komunijnej, jej historii i strukturze.

Na podstawie przeprowadzonych bada mona stwierdzi, i caa celebracja Eucharystii jest nie tylko uobecnianiem mki, mierci i zmartwychwstania Chrystua, ale take nieustann Pidziesitnic. Co wicej, gdy ca Eucharysti postrzega si jako epiklez, wwczas w ramach jej celebracji nie przemienia si jedynie chleb i wino, ale i Sowo Boe, a take gwny celebrans i sami uczestnicy. A bez przemiany uczestniczcych osb, ktre dokonuje si dziki Sowu Boemu i sakramentowi Eucharystii, caa celebracja byaby bezowocna i sprowadzaaby w sakrament jedynie do reistycznego jego rozumienia, ktre akcentowaoby tylko jego wymiar jurydyczny. Jednak takie spojrzenie na sakrament Eucharystii koncentrowaoby si jedynie na jego wanoci w odniesierniu do substancjalnej zmiany chleba i wina w Ciao i Krew Chrystusa. Natomiast owo „epikletyczne” spojrzenie na Eucharysti pozwala na ukazanie caoci misterium tego sakramentu, ktry stanowi przecie szczyt i rdo ycia liturgicznego dla obydwu tradycji.



[1] Obecnie sowo „epikleza” w teologii oznacza w sensie oglnym i podstawowym przyzywanie lub wzywanie (gr. καλειν, ac. invocare) imienia Boego na (΄επι) osob lub rzecz, aby zostay one napenione moc Bo lub przemienione. Poprzez modlitw epiklezy osoba lub dana rzecz zostaje przekazana na wasno Bogu. Por. W.Hryniewicz OMI, Nasza Pascha z Chrystusem, t.2, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 1987, s.430; G.O’Collins SJ, E.G.Farrugia SJ, Zwizy sownik teologiczny, tum. J.Og SJ, WAM, Krakw 1993, s.73.

[2] B.Testa, Sakramenty Kocioa, tum. i oprac. L.Balter SAC, Pallotinum, Pozna 1998, s.209-210.

[3] W.Hryniewicz OMI, Sakrament Paschy i Pidziesitnicy. Tajemnica Eucharystii w wietle dialogu katolicko-prawosawnego w: „Eucharystia i posannictwo”, Verbinum, Warszawa 1987, s.42-43; W.Hryniewicz OMI, Nasza Pascha z Chrystusem, t.2., s.430 i 453-454; B.Nadolski TChr, Liturgika, t.4., Pallotinum, Pozna 1992, s.191.

[4] M.Arranz SJ, Circonstances et consquences liturgique du Concile de Ferrare-Florence w: G.Alberigo (red.), Christian Unity. The Council of Ferrara-Florence 1438/39 – 1989, Leuven University Press, Leuven 1991, s.409-411, 423.

[5]Dalej w niniejszym artykule dokument ten bdzie oznaczany skrtem DMon, poczym bdzie podawany numer cyfr rzymsk i numer punktu cyfr arabsk. W Polsce dokument ten ukaza si m.in. w: W.Hryniewicz, Kocioy siostrzane. Dialog katolicko-prawosawny 1980-1991, Verbinum, Warszawa 1993, s.35-44. Z oryginau francuskiego przeoy ten dokument ks. W.Hryniewicz OMI. Francuski orygina tego dokumentuLe mystère de l'Eglise et de l'Eucharistie à la lumière du mystère de la Sainte Trinit. (Munich 1982) ukaza si m.in. w: „Istina“ 28 (983), s.241-244 i „Irnikon55 (1982), s.350-362.

[6] W.Hryniewicz OMI, Sakrament Paschy i Pidziesitnicy, s.42.

[7] DMon I,4a.

[8]W.Hryniewicz OMI, Sakrament Paschy i Pidziesitnicy, s.42.

[9] DMon I,4c.

[10] DMon I,6.

[11] DMon I,5c. O ile kardyna Joseph Ratzinger skrytykowa t myl, o tyle prawosawny metropolita Chryzostomos (Konstantinidis) j pochwali. Por. D. Salachas, Il dialogo teologico ufficiale tra la chiesa cattolico-romana e la chiesa ortodossa. Iter e documentazione, Centro ecumenico S.Nicola” – Padri Domenicani, Bari 1994, s.65-66.

[12] An Agreed Statement on the Lima Document: „Baptism, Eucharist and Ministry” w: J.Borelli, J.H.Erickson (red.), The Quest for Unity: Orthodox and Catholics in Dialogue. Documents of the Joint InternationalCommission and Official Dialogues in the United States 1965-1995, St. Vladimir’s Seminary Press-United States Catholic Conference, Crestwood-Washington 1996, s.71.

[13] DMon I,6.

[14] W.Hryniewicz OMI, Nasza Pascha z Chrystusem, t.2, s.439, przypis 143. W niektrych publikacjach teksty pneumatologiczne do anafory nazywane s pre-epiklez, a po anaforze post-epiklez. Takie jednak sformuowania odmawiayby modlitwom przed i po anaforze charakteru epikletycznego, co nie wydaje si by adekwatnym. Por. J.S.Gajek MIC, Eucharystia w liturgii i teologii Kocioa wschodniego w: Eucharystia – mio i dzikczynienie, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 1990, s.90; W.Bugel, Souasn slovensk verze byzantsk liturgie sv. Jna Zlatosteho, Univerzita Palackho, Olomouc 2001, s.44.

[15] H.Paprocki, Obietnica Ojca, Dowiadczenie Ducha w Kociele Pawosawnym, homini, Bydgoszcz 2001, s.109; M.Glevak, Pneumatologick prvky v sasnch slovenskch prekladoch byzantskej liturgie s. Jna Zlatosteho. Pokus o hodnotenie w: Vchodn katolcka teolgia v premench asov, Centrum spirituality Vchod Zpad Michala Lacka, vedeckovskumn pracovisko Teologickej fakulty Trnavskej univezity v Koiciach, Koice 2004, s. 230; B. Nadolski TChr, Z problematyki Sowa Boego w liturgii, „Studia Theologica Varsoviensis” 23 (1985), s.288; J.S. Gajek MIC, art. cyt., s.81.

[16] W tekcie sowiaskim sowa te brzmi nastpujco: Niech Pan kieruje twoimi krokami. Por. J.Czerski, Boska Liturgia w. Jana Chryzostoma. Wprowadzenie liturgiczno-biblijne do Liturgii eucharystycznej Kocioa wschodniego, Wydzia Teologiczny Uniwersytetu Opolskiego, Opole 1998, s.80.

[17] Por. Liturgia Mszy witej wedug obrzdku Kocioa ormiaskiego dla wiernych, Romagrafik, Rzym 1985, s.30-31.

[18] B.Nadolski TChr, Liturgika, t.4, s.130-131.

[19] Termin epikleza skrypturystycznapojawia si w: P.Evdokimov, La preghiera della Chiesa orientale, Morcelliana, Brescia 1970, s.163. Por. B.Nadolski TChr, Z problematyki Sowa Boego w liturgii, s.288.

[20] Por. М.АрранцО.И., ЕвхаристияВостокаиЗапада, Руссикум, Рим 1998, s.72-77; J.Miazek, Msza w. w liturgiach zachodnich w: W.Myszor, E.Stanula (red.), Pokarm niemiertelnoci. Eucharystia w yciu pierwszych chrzecijan, Ksigarnia w. Jacka, Katowice 1987, s.224; M.Blaza SJ, Proklamacja Sowa Boego w bizantyjskiej tradycji liturgicznej, „Studia Bobolanum” 2 (2002), s.133-134.

[21] B.Nadolski TChr, Z problematyki Sowa Boego w liturgii, s.287. Por. J.Miazek, Msza w. w liturgiach zachodnich, s.243.

[22] B.Nadolski TChr, Z problematyki Sowa Boego w liturgii, s. 279-280; 287-288.

[23] Por. Oglne Wprowadzenie do Mszau Rzymskiego, Pallotinum, Pozna 2004, nr 212, s.66.

[24] W niektrych Kocioach tradycji bizantyjskiej diakon prosi o bogosawiestwo w sposb uroczystyi publiczny po piewie Alleluja (np. tradycja bizantyjsko-rosyjska oraz bizantyjsko-ukraiska), a w innych podczas piewu Alleluja podobnie jak w obrzdku aciskim (np. tradycja bizantyjsko-grecka i bizantyjsko-rumuska).

[25] Dosownie: ku rozwaeniu Twoich ewangelicznych przepowiada. Zob. J.Czerski, dz. cyt., s.92.

[26] J.Czerski, dz. cyt., s.92; B.Nadolski TChr, Z problematyki Sowa Boego w liturgii, s.288.

[27] A.Schmemann, Eucharystia, tum. A.Turczyski, orthdruk, Biaystok 1997, s.57-58; J.Czerski, dz. cyt., s.92-93; M.Glevak, art. cyt., s.230.

[28] H.Paprocki, Liturgie Kocioa prawosawnego, Wydawnictwo M, Krakw 2003, s.78.

[29] Por. A.Schmemann, dz. cyt., s.58.

[30] Obrzdy Mszy witej wedug Mszau rzymskiego Pallotinum 1986, Wydawnictwo Archidiecezji Warszawskiej, Warszawa 1986, s.17.

[31] Tame.

[32] B.Nadolski TChr, Z problematyki Sowa Boego w liturgii, s.288.

[33] Nazwa ta zostaa przejta z Kocioa zachodniego okoo IX w. Odpowiednikiem Liturgii wiernych w tradycji aciskiej jest Liturgia Eucharystyczna. Por. М.С.СоловійЧССВ, Божественна Літургія. Історія, розвиток, пояснення, Свічадо, Львів 1990, s.188.

[34] H.Paprocki, Obietnica Ojca, s.109-110; H.Paprocki, Liturgie Kocioa prawosawnego, s.82. Por. M.Glevak, art. cyt., s.230.

[35] H.Paprocki, Obietnica Ojca, s.110; H.Paprocki, Liturgie Kocioa prawosawnego, s.139.

[36] H.Paprocki, Obietnica Ojca, s.110; H.Paprocki, Liturgie Kocioa prawosawnego, s.83.

[37] Por. Oglne Wprowadzenie do Mszau Rzymskiego, nr 69.

[38] H.Paprocki, Liturgie Kocioa prawosawnego, s.115.

[39] Por. Oglne Wprowadzenie do Mszau Rzymskiego, nry 49-50, 73, 121-124, 140, 172-174;s.27, 34-35, 50, 52-53, 59.

[40] R.Taft SJ, The Great Entrance. A History of the Transfer of Gifts and other Pre-anaphoral Rites, Pontificum Institutum Studiorum Orientalium, Roma 1978, s.287-288.

[41] R.Taft SJ, The Great Entrance, s.288-289; 291-292; 299-300; 304-305. Por. W.Hryniewicz OMI, Nasza Pascha z Chrystusem, t.2 s.456. U prawosawnych Grekw i Rumunw sowa te kieruje celebrans do diakona. Por. H.Paprocki, Liturgie Kocioa prawosawnego, s.86-87; `ΗΘειαΛειτουργιατουεναγιοιςπατρωςημονΙωαννουτουΧρυσοστομου/The Divine Liturgy of our Father among the Saints John Chrysostom, Oxford University Press, Oxford 1995, s.26-27; Liturghier, Editura Institului Biblic i de Misiune al Bisericii Ortodoxe Romne, Bucureti 2000, s.154 i 219.

[42] Jan Damasceski., De fide orthodoxa 4,13; PG 94,1141.

[43] H.Paprocki. Liturgie Kocioa prawosawnego, s.182.

[44] B.Nadolski TChr, Liturgika, t.4, s.174. Por. PL 105,985-1242.

[45] R.Taft SJ,The Great Entrance, s.286.

[46] B.Nadolski TChr, Liturgika, t.4, s.174.

[47] Obrzdy Mszy witej wedug Mszau rzymskiego Pallotinum 1986, s.21. Kongregacja Kultu Boego w 1969 roku zgodzia si, aby w Japonii po sowach kapana lud modli si przez chwil w ciszy. Odpowied ludu jest bowiem pniejszym dodatkiem, o czym mogoby wiadczy milczenie ludu po kapaskim wezwaniu orate fratres w wielkopitkowej Mszy Uprzednio Powiconych Darw w tradycji aciskiej do roku 1955. Por. B.Nadolski TChr, Liturgika, t.4, s.175; M.Blaza SJ Dogmatyczne i praktyczne znaczenie Liturgii Uprzednio Powiconych Darw (Missa Praesanctificatorum), „Studia Bobolanum” 1 (2003), s.45.

[48] Obrzdy Mszy witej wedug Mszau rzymskiego Pallotinum 1986, s.21.

[49] B.Nadolski TChr, Liturgika, t.4, s.177.

[50] H.Paprocki, Liturgie Kocioa prawosawnego, s.88.

[51] H.Paprocki, Liturgie Kocioa prawosawnego, s.141; H.Paprocki, Obietnica Ojca, s.111.

[52] Por. B.Nadolski TChr, Lturgika, t.4, s.177.

[53] Por.H.Paprocki (oprac.), Wieczerza mistyczna, Anafory eucharystyczne chrzecijaskiego Wschodu, PAX, Warszawa 1988, s.80, 83 i 90. Por. W.Hryniewicz, Nasza Pascha z Chrystusem, t.2, s.436.

[54] B.Testa, Sakramenty Kocioa, s.209-210.

[55] G.Remete, Dogmatica Ortodox, Editura Episcopiei Ortodoxe, Alba-Iulia 1997, s.317; I.Todoran, I.Zgrean, Dogmatica Ortodox. Manual pentru Seminariile Teologice, Renaterea, Cluj-Napoca 2000, s.309; Por. H.Paprocki (oprac.), Wieczerza mistyczna, s.49-51.

[56] H.Paprocki (oprac.), Wieczerza mistyczna, s.59-60.

[57] W.Hryniewicz OMI, Nasza Pascha z Chrystusem, t.2, s.450-451; W.Hryniewicz OMI, Sakrament Paschy i Pidziesitnicy, s.43. Por. C.Giraudo SJ, In unum corpus. Trattato mistagogico sull’eucaristia, Edizioni San Paulo, Cinisello Balsamo (Milano) 2001, s.182-183.

[58] H.Paprocki (oprac.), Wieczerza mistyczna, s.86; W.Hryniewicz OMI, Nasza Pascha z Chrystusem, t.2, s.440.

[59] Por. W.Hryniewicz OMI, Nasza Pascha z Chrystusem, t.2, s.440.

[60] Por. Tame, s.441 i 445.

[61] Por. Tame, s.442-443.

[62] D.E. Nestle, E.Nestle (red.), Novum Testamentum Graece et Latine, Privilegierte Wrttembergische Bibelanstalt, Stuttgart 1930, s.181.

[63] Tertulian, Adversus Marcionem IV,26.

[64] J.Klinger, Geneza sporu o epiklez, ChAT, Warszawa 1969, s.103-106; Grzegorz Wielki, Epistula ad Ioannem Syracus, PL 77,956; Por. M.Blaza SJ, Dogmatyczne i praktyczne znaczenie Liturgii Uprzednio Powiconych Darw, s.32-33.

[65] J.Klinger, dz. cyt., s.119.

[66] Por. W.Hryniewicz OMI, Nasza Pascha z Chrystusem, t.2, s.444.

[67] Por. W.Hryniewicz OMI, Nasza Pascha z Chrystusem, t.2, s.446; H.Paprocki (oprac.), Wieczerza mistyczna, s.142, 161, 217 i 232.

[68] Por. G.Remete, dz. cyt., s.317; I.Todoran, I.Zgrean, dz. cyt., s.309; H.Paprocki (oprac.), Wieczerza mistyczna, s.49-51.

[69] Por. H.Paprocki, Liturgie Kocioa prawosawnego, s.120.

[70] Por. М.М.Соловій ЧССВ, dz. cyt., s.363-364.

[71] Po tych sowach w tradycji bizantyjsko-rosyjskiej odmawia si troparion tercji z wersetami Ps 51,12-13. Natomiast w trdycji bizantjsko-rumuskiej w troparion z wersetami odmawia si przed t modlitw. Por. Служебникъ, Типографія кіево-печерскія успенскія лавры, Кіевъ1907, s.106-107, 154; Liturghier, s.163, 231.

[72] H.Paprocki, Liturgie Kocioa prawosawnego, s.93.

[73] Tame, s.145-146.

[74] Por. H.Paprocki, Liturgie Kocioa prawosawnego, s.158-159.

[75] H.Paprocki, Liturgie Kocioa prawosawnego, s.191.

[76] B.Testa, dz. cyt., s.210. M.Blaza. Eucharystia w oficjalnych dokumentach..., s.15.

[77] Por. B.Testa, dz. cyt., s.210; B.Nadolski TChr, Liturgika, t.4 s.209.

[78] Obrzdy Mszy witej wedug Mszau rzymskiego Pallotinum 1986, s.60.

[79] Tame, s.67.

[80] Tame, s.87.

[81] Tame, s.48. Por. Tame, s.40, 54, 73, 77, 83, 90.

[82] Por. B.Nadolski TChr, Liturgika, t.4, s.190-191.

[83] H.Paprocki (oprac.), Wieczerza mistyczna, s.59.

[84] W.Hryniewicz OMI, Nasza Pascha z Chrystusem, t.2, s.438. Por. H.Paprocki, Wieczerza mistyczna, s.67.

[85] H.Paprocki (oprac.), Wieczerza mistyczna, s.281-282.

[86] Ektenia - (od greckiego εκτεινω – rozcigam, wyduam) – litania zawierajca proby zanoszone przez diakona, na ktre lud odpowiada „Panie, zmiuj si” albo „Racz da, Panie”.

[87] Por. A.Nowowiejski, Msza wita. Wykad liturgii Kocioa katolickiego, Antyk, Warszawa2001, s.136.

[88] PL 16,417-462. Por. A.Nowowiejski, dz. cyt., s.140-141.

[89] A.Nowowiejski, dz. cyt., s.146.

[90] w. Ambroy, ExpositioEvangelii secundum Lucam I,28.

[91] Por. B. Nadolski TChr, Liturgika, t.4, s.213; A.Nowowiejski, dz. cyt., s.873-874; PL 16,417-462.

[92] R.Taft SJ, The Precommunion Rites. A History of the Liturgy of St. John Chrysostom, Pontificio Istituto Orientale, Roma 2000, s.88-89; SCh 336,204-207.

[93] H.Paprocki, Liturgie Kocioa prawosawnego, s.197. Podobn epiklez mona znale w ormiaskim tekcie Eucharystii. Por. R.Taft SJ, The Precommunion Rites, s.89.

[94]БожественнаяЛитургiяСвятагоАпостола IаковабратаБожiя, фотолiтографiякриптоферрацкойобители, Римъ 1970, s.81-82; T.Sinka CM, Liturgika, Instytut Teologiczny Ksiy Misjonarzy, Krakw 1997, s.132.

[95] J.Klinger, Geneza sporu o epiklez, ChAT, Warszawa 1969, s.103-106.

[96] H.Paprocki, Liturgie Kocioa prawosawnego, s.93.

[97] Tame, s.120.

[98] Tame, s.93.

[99] Tame.

[100] Tame, s.146.

[101] Tame, s.191.

[102] W tradycji bizantyjsko-rosyjskiej podczas tych sw celebrans czyni najpierw znak krzya nad darami, a potem nad ludem. w gest mona rwnie odczytywa jako antycypacja dwch przemian: darw i ludu. W innych tradycjach bizantyjskich celebrans czyni znak krzya tylko nad ludem.

[103] H.Paprocki, Liturgie Kocioa prawosawnego, s.99. Por. M.Glevak, art. cyt., s.231.

[104] R.Taft SJ, The Precommunion Rites, s.455-456.

[105] H.Paprocki, Liturgie Kocioa prawosawnego, s.104.

[106] Божественная Литургiя Святаго Апостола Iакова брата Божiя, s.98-99.

[107] Obrzdy Mszy witej wedug Mszau rzymskiego Pallotinum 1986, s.50.

[108] Tame, s.56.

[109] Tame, s.62.

[110] Tame, s.69.

[111] Tame, s.75.

[112] Tame, s.79.

[113] Tame, s.85.

[114] Tame, s.88.

[115] Tame, s.92.

[116] DMon I,5c.

[117] Por. J.S.Gajek MIC, art. cyt., s.90; W.Bugel, dz. cyt., s.44; A.Schmemann, dz. cyt., s.123-126; M.Blaza SJ, Wszyscy jestemy ludem Eucharystii, „Przegld Powszechny” 6/922 (1998), s.273.

[118] Por. К.Никольский, Пособіе къ изученію устава богослуженія Православной Церкви, Санкт-Петербург 1900, государственная типографiя, s.10; J.Czerski, dz. cyt., s.94-96.

[119] M.Afanasjew, Koci Ducha witego, tum. H.Paprocki, Bractwo Modziey Prawosawnej w Polsce, Biaystok 2002, s.177-182; 199-202; R.Kozowski,Koncepcja Kocioa w myli teologicznej Mikoaja Afanasjewa, ChAT, Warszawa 1990, s. 37 i 63.

[120] Por. M.Afanasjew, Koci Ducha witego, s.232-233; N.Afanassieff, Le sacrement de l’assemle, Internationale kirchliche Zeitschrift 46 (1956), s.36; R.Kozowski, dz. cyt., s.64-66.


Creation date : 2006.11.26 • 23:25
Last update : 2006.11.26 • 23:36
Category : O sakramentach
Page read 9594 times


Print preview Print preview     Print the page Print the page


react.gifReactions to this article


Nobody gave a comment yet.
Be the first one to do it!



Artykuy
O Bogu i łasce O Kościele O sakramentach Rok liturgiczny O liturgii w ogólności Eschatologia Historia O szatanie Teksty liturgiczne O autorze strony

Konferencje na temat sakramentw d 2013
Konferencje o sakramentach (d luty-maj 2013):

Sakrament pokuty (28 luty 2013):
http://dobremedia.org/index.php/na-zywo/studio-lodz/konferencje/video/pokuta

Sakramenty w subie komunii - sakrament wice i maestwo (12 marca 2013):
http://dobremedia.org/index.php/na-zywo/studio-lodz/konferencje/video/sakrament-wice-i-maestwa

Eucharystia (8 maja 2013):
http://www.dobremedia.org/index.php/na-zywo/studio-lodz/konferencje/video/eucharystia

Szukaj





Newsletter
To receive news about this website, consider subscribing to our Newsletter.
Subscribe
Unsubscribe
956 Subscribers

^ Top ^

  Site powered by GuppY v4.5.19 2004-2011 - CeCILL Free License